USD -
4.0245
EUR -
4.3225
GBP -
5.0414
DKK -
0.5796
Księgosusz został ogłoszony pierwszą w historii ludzkości, całkowicie eradykowaną chorobą zwierzęcą w 2011 roku. Jest to największy sukces weterynarii na polu zwalczania chorób zakaźnych, jaki kiedykolwiek osiągnięto. W zwalczenie zarazy ogromny wkład mieli Polacy, którzy pomimo niepewnej sytuacji politycznej i gospodarczej kraju w latach 1921-22, utworzyli skuteczną szczepionkę i surowicę antyksięgosuszową, które uchroniły przed ogromnymi stratami wiele państw europejskich. W obliczu obecnych problemów dotyczących zwalczania afrykańskiego pomoru świń, wywołujących polityczne i społeczne konflikty, warto przyjrzeć się temu niezwykłemu naukowemu, organizacyjnemu i gospodarczemu przedsięwzięciu.
Czym jest księgosusz?
Księgosusz jest zakaźną chorobą wirusową bydła domowego, zebu, jaków, bawołów i dzikich przeżuwaczy, takich jak antylopy eland czy żyrafy, dotykającą również inne gatunki, m.in pekari, o śmiertelności przekraczającej nawet 90%. Przez setki lat stał za śmiercią milionów sztuk bydła, bawołów i jaków, przyczyniając się do głodu i nędzy w wielu częściach świata. Co ciekawe, w przeszłości uważano go również za przyczynę spadku liczebności żubra na obszarze Europy. Ewolucyjnie wirus księgosuszu najbliżej spokrewniony jest z wirusem ludzkiej odry, który prawdopodobnie powstał właśnie z niego, w wyniku transmisji ze zwierzęcia na człowieka i ulegnięciu mutacji. Wirus księgosuszu przenosi się bezpośrednio, przez kontakt osobnika z chorym zwierzęciem lub pośrednio, przy udziale zanieczyszczonego środowiska, wnikając w błony śluzowe przewodu pokarmowego, górnych dróg oddechowych i uszkodzoną skórę. Jeszcze przed pojawieniem się widocznych objawów klinicznych wydalany jest wraz z wydzieliną z nosa, śliną, moczem i odchodami zakażonego osobnika. Powoduje wysoką gorączkę, ogniska martwicze błony śluzowej jamy gębowej, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i dróg rodnych. Nazwa choroby pochodzi od charakterystycznych zmian znajdowanych w żwaczu oraz księgach, gdzie pojawiają się wybroczyny, nadżerki i wypełnienie silnie wysuszoną treścią pokarmową. Kolejnymi objawami są ostre, krwawe biegunki, prowadzące do odwodnienia i wycieńczenia zwierząt.
Jedna z plag egipskich w Polsce zniszczonej wojną
Pierwsze historyczne wzmianki o tej chorobie odnaleźć można na papirusie datowanym na 2000 lat przed naszą erą. Niektórzy badacze uważają, że to właśnie księgosusz jest jedną z 10 plag egipskich opisanych w biblijnej Księdze Wyjścia. W Europie udokumentowane przypadki choroby pochodzą już z V-VI wieku przed naszą erą. Na terenie Polski występował już w XIII wieku, nigdy jednak nie był przyczyną masowych strat w stadach bydła, aż do czasu rewolucji i wojny domowej w 1917 roku, gdy przekroczył Kaukaz i w 1920 roku przez obszar Rosji dotarł do Polski. Już w ciągu trzech miesięcy od tamtego zdarzenia księgosusz spowodował śmierć ponad 40 000 sztuk bydła w polskich stadach. Nasze państwo znajdowało się w bardzo trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. miało nieustabilizowane granice państwowe, które ostatecznie nakreślone zostały dopiero w 1923 roku na mocy Traktatu Wersalskiego. Poważne skutki działań wojennych podczas I wojny światowej i po jej zakończeniu odczuło polskie rolnictwo, cierpiące zarówno w wyniku bezpośrednich zniszczeń i grabieży, jak i znacznego spadku poziomu uprawy ziemi i obniżenia wydajności plonów. W porównaniu do roku 1913, w latach 1920-1921 uzyskano aż o 60% mniej zbiorów zbóż. W pierwszych latach po odzyskaniu przez kraj niepodległości ponad połowę wydatków budżetowych stanowiły środki na cele wojskowe oraz na zakup zbóż.
Odważna decyzja ministra rolnictwa
Właśnie w tak ciężkim momencie przyszło się Polsce zmierzyć z chorobą siejącą spustoszenie w stadach bydła i stanąć przed wyzwaniem zatrzymania rozprzestrzeniania zarazy w kraju i na kolejne państwa europejskie. Księgosusz budził ogromny niepokój państw zachodnich, które zalecały bezwzględne wybijanie stad bydła objętych zarazą. Wbrew silnym protestom, w Polsce przyjęto jednak ryzykowną strategię szczepień, zaproponowaną przez ówczesnego ministra rolnictwa, Juliusza Poniatowskiego, chcącego uchronić przed wybiciem już i tak dotknięte wojną i chorobami, pogłowie polskiego bydła. Rozporządzeniem Rady Ministrów w 1920 r. w kraju utworzono funkcję Naczelnego Komisarza do walki z księgosuszem. Uchwalono również wiele aktów prawnych, na których mocy m.in. oddzielono wschodnią część kraju objętą księgosuszem od części zachodniej strefą rozgraniczającą, objętą wieloma osobnymi regulacjami. Granica strefy była ściśle nadzorowana przez posterunki umieszczona na lądzie co 5 km, a na rzekach co 10 km.
Ogromne zasługi polskich badaczy
Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych powierzyło założenie wytwórni surowicy przeciwksięgosuszowej Państwowemu Instytutowi Naukowemu Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Do jej zorganizowania wybrano dr lek. wet. Feliksa Jaroszyńskiego, posiadającego ogromną wiedzę i doświadczenie kierownika Wydziału Serologicznego. Stacja powstała na terenie leśniczówki w pobliżu Puław. Sprowadzano do niej poprzez ściśle kontrolowany szlak transportowy bydło po przechorowaniu, które wykorzystywano do badań nad szczepionką. Ogromny wkład w sukces zwalczenia księgosuszu mieli polscy badacze, którzy zdobyli wiedzę i doświadczenie w Rosji oraz na zachodzie Europy. Wymienić należy tutaj profesora Marcela Nenckiego, który wraz z mg. weterynarii Władysławem Turczynowiczem-Wyżnikiewiczem prowadzili badania nad zarazą w Instytucie Medycyny Doświadczalnej w Petersburgu. Dzięki tym dwóm uczonym, utworzono w Rosji stacje księgosuszowe na Syberii i Kaukazie. Badania prof. Nenckiego doprowadziły ostatecznie do wytworzenia surowicy odpornościowej, otrzymywanej poprzez zakażanie baranów wirusem księgosuszu. Uczony odkrył ponadto, że przed zakażeniem skutecznie chronią szczepionki z żółci pozyskanej od zwierząt padłych na zarazę. Niezależnie od prof. Nenckiego, badania nad szczepieniem żółcią prowadził w Afryce Robert Koch. Marceli Nencki utrzymywał kontakty z Polską, w zwłaszcza z prof. Leonem Marchlewskim, dyrektorem instytutu w Puławach, który był zaangażowany w zwalczanie księgosuszu. Duży wkład miał również profesor Jan Danysz z Instytutu Pasteura, który badał w Afryce możliwości wykorzystania surowic zwierząt, które przechorowały księgosusz, do uodparniania bydła. To właśnie te badania stały się podstawą do realizacji projektu Feliksa Jaroszyńskiego w polskiej stacji księgosuszowej.
Zapomniane dzieło
W szczytowym okresie działalności stacji antyksięgosuszowej niedaleko Puław produkowano miesięcznie aż 2000 L skutecznej surowicy przeciwko zarazie. Do stacji zjeżdżali fachowcy z wielu krajów, m.in. Francji, Danii, Szwecji, Niemiec, Czech i Argentyny, chcąc zapoznać się z procesem wytwarzania preparatów chroniących przed księgosuszem. W zwalczaniu księgosuszu na terenie kraju udział wzięło prawie 300 lekarzy weterynarii, około 300 felczerów oraz ponad 200 studentów weterynarii. Szczepienia bydła przeprowadzone w strefie zagrożonej księgosuszem powstrzymały w Polsce zarazę w 1922 r. i uchroniły nasz kraj i państwa zachodnie przed niewyobrażalnymi stratami. Niestety, dzieło polskich naukowców i praktyków zostało niemal całkowicie zapomniane. Historię zwalczania księgosuszu na świecie opisano już w wielu artykułach naukowych, wydarzenia w Polsce w latach 1921-22 są jednak zawsze pominięto. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat ukazał się w Polsce tylko jeden artykuł opisujący wkład naszego państwa w zwalczenie zarazy. Opublikowana w tym roku praca przypomina te wydarzenia, zrekonstruowane na podstawie materiałów opublikowanych w polskim piśmiennictwie w okresie międzywojennym.
Aby nigdy nie powrócił
W listopadzie tego roku dwie międzynarodowe agencje, Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt (OIE) oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) zgłosiły apel o nietracenie czujności wobec księgosuszu. Opracowały Globalny Plan Działania, którego celem jest niedopuszczenie do powrotu choroby zwalczonej z tak ogromnym trudem. W ramach ogłoszonego planu wezwały państwa nadal przechowujące w celach badawczych próbki wirusa w laboratoriach na całym świecie do ich zniszczenia.
Na podstawie:
Orzechowska, B., Bezpalko, L., Lis, M., & Boratyński, J. (2018). Powstrzymanie epidemii księgosuszu w Polsce w latach 1921-1922. Postepy Hig Med Dosw, 72, 966-974.
http://www.oie.int/en/for-the-media/press-releases/detail/article/eradication-isnt-the-end-of-the-rinderpest-story/
