Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich

Polska posiada jedne z najbogatszych zasobów naturalnych w Europie. Wszystkimi formami ochrony przyrody objęto łącznie prawie 1/3 powierzchni kraju. Polska jest też jednym z prekursorów ochrony gatunkowej zwierząt, ponieważ już w latach dwudziestych XX wieku zapoczątkowała program restytucji żubrów.

 

 

Nieco później, w 1936 roku prof. T. Vetulani rozpoczął program hodowli zachowawczej konika polskiego oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym w Białowieży. Podobnym sukcesem zakończyła się praca nad odtworzeniem owcy wrzosówki i świniarki. Od lat 80., równolegle z pierwszymi inicjatywami podjętymi przez Europejską Federację Zootechniczną, w Polsce na szeroką skalę zajęto się ochroną większości rodzimych ras, polegającą na wspomaganiu finansowym stad zachowawczych i stad stanowiących rezerwę genetyczną.

 

Po podpisaniu Konwencji o Różnorodności Biologicznej (uchwalonej w Rio de Janeiro w 1992r.) Polska zobowiązała się do zachowania różnorodności biologicznej na terenie własnego kraju, nie tylko na obszarach chronionych, ale także na obszarach użytkowanych gospodarczo, głównie rolniczo. Tym samym Polska włączyła się do realizacji Światowej Strategii Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich, opracowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Zasoby Genetyczne Zwierząt Gospodarskich obejmują te gatunki zwierząt, które są lub mogą być wykorzystywane do produkcji żywności oraz w rolnictwie. Zarządzanie Zasobami Genetycznymi Zwierząt Gospodarskich obejmuje wszystkie działania związane z charakterystyką, sposobami użytkowania, doskonalenia i ochrony.

 

Zobowiązanie do Ochrony i Zrównoważonego Rozwoju zostało również rozwinięte w II Polityce Ekologicznej Państwa (2000 r.), gdzie stwierdzono, że ochrona bioróżnorodności biologicznej i krajobrazowej jest istotna dla zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego państwa. Do najważniejszych zadań zaliczono rozszerzenie i usprawnienie ochrony in situ i ex situ gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem, w tym ras zwierząt hodowlanych poprzez stworzenie niezbędnych warunków technicznych dla takiej ochrony oraz wspieranie badań i prac rozwojowych z tego zakresu.

 

Już w latach 80-tych podjęto pierwsze prace w tym zakresie. Dokonano inwentaryzacji zagrożonych populacji, a następnie opracowano program ochrony restytucji i zachowania ras oraz utworzono stada zachowawcze i stada rezerwy genetycznej, które były wspierane dopłatami z Ministerstwa Rolnictwa.

 

Rodzime rasy objęte programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt charakteryzują się niższą produkcyjnością, czego następstwem jest niższa opłacalność chowu w stosunku do ras użytkowanych w intensywnej produkcji towarowej. Realizacja programów ochrony wymaga zapewnienia stałego dofinansowania na poziomie pozwalającym na utrzymanie i rozwój chronionych populacji in situ oraz gromadzenie materiału biologicznego ex situ. Poziom wsparcia dla populacji objętych ochroną powinien wynikać z oszacowania utraconych korzyści w porównaniu do wysoko wydajnych zwierząt danego gatunku.

 

Wysokość dopłat dla rolników utrzymujących zwierzęta gospodarskie ras zagrożonych wyginięciem regulują odpowiednie rozporządzenia określające realizację budżetu państwa, przy czym od momentu wstąpienia Polski do UE muszą one być zgodne lub wynikające z odpowiednich rozporządzeń unijnych, określających zasady wsparcia obszarów wiejskich.

 

Ochrona in situ w Polsce jest preferowaną metodą ochrony bioróżnorodności zwierząt gospodarskich w ramach zrównoważonych systemów ich produkcji. Należy jednak zwracać uwagę na użytkowanie ras objętych programami ochrony w systemie produkcji ekstensywnej oraz w gospodarstwach ekologicznych, agroturystycznych, gdyż ich użytkowanie pełni także funkcje pozaprodukcyjne i edukacyjne.

 

Do roku 2004, całość działań mających na celu ochronę zasobów genetycznych zwierząt finansowana była z budżetu państwa. W latach 2005-2006, rasy rodzime bydła, koni i owiec finansowane były poprzez Pakiet GO1 programu rolnośrodowiskowego na lata 2004-2006, a rasy w obrębie pozostałych gatunków z budżetu państwa. Od 2007 roku działa program rolnośrodowiskowy. Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich realizowana jest poprzez Pakiet 7: „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie” (Tabela 1). Celem pakietu jest ochrona zasobów genetycznych poprzez utrzymywanie w gospodarstwach rodzimych ras zwierząt gospodarskich zagrożonych wyginięciem lub też ras odtwarzanych, które stanowią nasze dziedzictwo historyczne, a jednocześnie cechują się szczególnymi walorami użytkowymi.

 

Wymogi jakie muszą zostać spełnione w ramach pakietu 7:

• obowiązek posiadania planu działalności rolnośrodowiskowej;
• obowiązek zachowania wszystkich trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo stanowiących ostoje dzikiej przyrody;

 

Płatność rolno-środowiskowo-klimatyczna jest przyznawana do krów, klaczy, loch, owiec matek lub kóz matek, jeżeli ich liczba w stadzie wynosi co najmniej:

• 4 krowy tej samej rasy;
• 2 klacze tej samej rasy;
• 10 owiec matek rasy olkuskiej, 15 owiec matek rasy cakiel podhalański, barwna owca górska, polska owca pogórza, czarnogłówka, 30 owiec matek rasy merynos polski w starym typie albo 10 owiec matek pozostałych ras;
• 10 loch rasy puławskiej;
• 8 loch rasy złotnickiej białej
• 8 loch rasy złotnickiej pstrej
• 3 kozy matki.

 

Oprócz typowych zwierząt gospodarskich, programowi ochrony zasobów genetycznych zwierząt podlegają zwierzęta futerkowe (Królik biały popielański, Szynszyla beżowa, Lis pastelowy, Lis białoszyjny, Tchórz hodowlany, Nutrie), drób (kury nieśne, gęsi, kaczki), pszczoły (Linia Augustowska, Kampinoska, Północna, Asta) oraz ryby (6 linii karpia oraz 2 szczepy pstrąga tęczowego).

 

Autor: mgr inż. Alicja Matysiak (Instytut Zoologii Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu)

 

Tabela 1. Pakiet 7: Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie

Warianty rolno- środowiskowe	Rasy objęte programem ochrony	Wysokość płatności
Wariant 7.1 Zachowanie lokalnych ras bydła	Bydło polskie czerwone	1140 PLN / sztukę
	Bydło białogrzbiete
	Bydło polskie czerwono-białe
	Bydło polskie czarno-białe
Wariant 7.2 Zachowanie lokalnych ras koni	Koniki polskie	1500 PLN /sztukę
	Konie huculskie
	Konie małopolskie
	Konie śląskie
	Konie wielkopolskie
	Konie sokólskie
	Konie sztumskie
Wariant 7.3 Zachowanie lokalnych ras owiec	Owce rasy wrzosówka	320 PLN /sztukę
	Owce rasy świniarka
	Owce rasy olkuska
	Polskie owce górskie odmiany barwnej
	Owce rasy merynos barwny
	Owce uhruskie
	Owce wielkopolskie
	Owce żelaźnieńskie
	Owce korideil
	Owce kamienieckie
	Owce pomorskie
	Cakiel podhalański
	Merynos polski w starym typie
Wariant 7.4 Zachowanie lokalnych ras świń	Świnie puławskie	570PLN /sztukę
	Świnie złotnickie białe
	Świnie złotnickie pstre