Odmiany jabłoni, których owoce smakują zupełnie inaczej niż te dostępne powszechnie na rynku, pomidory pachnące i o intensywnym smaku, czy charakterystyczne ziemniaki, odporne na choroby. Czy właśnie to oferują odmiany regionalne? W jakim celu się je tworzy? Jak przebiega proces rejestracji? Czy uprawa odmian regionalnych może przynosić duży zysk?
Odmiana regionalna to odmiana naturalnie przystosowana do warunków lokalnych, gdzie jest tradycyjnie uprawiana i zachowywana.
Szersza definicja
Ponieważ odmiany regionalne wydały mi się być bardzo ciekawym zagadnieniem postanowiłam dowiedzieć się czegoś więcej na ich temat. Za odpowiednie miejsce na zdobycie pierwszych informacji uznałam Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu.
- Odmiana regionalna tj. odmiana dla zachowania bioróżnorodności - oznacza populację miejscową lub odmianę naturalnie przystosowaną do warunków lokalnych, zagrożoną postępującą z czasem utratą różnorodności genetycznej między populacjami i w obrębie populacji lub odmian tego samego gatunku lub ograniczeniem bazy genetycznej gatunku spowodowanym ingerencją człowieka lub zmianami warunków środowiskowych (erozja genetyczna) roślin rolniczych lub roślin warzywnych - przybliżyła mi zagadnienie prof. UPP dr hab. Katarzyna Panasiewicz z Katedry Agronomii Wydziału Rolnictwa i Bioinżynierii. - Materiał siewny odmian regionalnych może być wprowadzony do obrotu po uzyskaniu zgody MRiRW, wyłącznie w regionie pochodzenia lub w tzw. dodatkowym regionie obrotu - powiedziała dalej.
Potrzeba
Kolejne ciekawe informacje na temat odmian regionalnych i nie tylko znajduję w opracowaniu „Monografie i rozprawy naukowe 52/2020”, wydanym przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Instytut Badawczy.
„Obserwowane tendencje do powiększania gospodarstw i ograniczania uprawy do kilku głównych gatunków roślin, najbardziej nadających się do uprawy wielkotowarowej prowadzi do zawężania puli genowej roślin uprawnych i może prowadzić do pogorszenia zdolności adaptacyjnych gatunku lub populacji wobec niekorzystnych zmian środowiskowych. Przykładem takiego zdarzenia jest zaraza ziemniaka (wywołana przez patogen Phytophthora infestans), która w latach 1845-1849 drastycznie obniżyła plony ziemniaków, co w konsekwencji doprowadziło do śmierci ponad miliona Irlandczyków, a wielu innych zmusiło do emigracji. Zjawisku erozji genetycznej, które towarzyszy nowoczesnemu rolnictwa, można przeciwdziałać poprzez ochronę dawnych, miejscowych, tradycyjnych i marginalnych gatunków i odmian roślin uprawnych. Rośliny mogą być chronione ex situ, czyli w bankach genów, ogrodach botanicznych, arboretach, w kolekcjach polowych itp. lub in situ, czyli na miejscu ich występowania lub on farm, który jest odpowiednikiem in situ, i oznacza zachowanie gatunku czy odmiany w gospodarstwach rolnych. Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG) należące do Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowego Instytutu Badawczego w Radzikowie (IHAR – PIB) jest instytucją odpowiedzialną za zachowanie ex situ zasobów genowych roślin uprawnych i ich dzikich pokrewnych, a także gatunków im towarzyszących.
Stare odmiany drzew owocowych oraz rośliny rozmnażane wegetatywnie przechowuje się w kolekcjach polowych różnych instytucji współpracujących z KCRZG, a kolekcje ziemniaka są przechowane in vitro. Zasoby genowe w postaci nasion są przechowywane w niskich temperaturach w KCRZG (rośliny rolnicze, pastewne i ozdobne), natomiast rośliny warzywne w Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach. Ochrona zasobów genowych ex situ nie jest wystarczająca, ponieważ wraz z lokalnymi populacjami roślin zanikają ich specyficzne cechy i przystosowania, które mogą być zachowane i rozwijane tylko na polach uprawnych, w gospodarstwach (on farm). Małoobszarowa, a zarazem mozaikowa struktura krajobrazu rolniczego w Polsce, zapewnia warunki życia wielu roślinom i zwierzętom. Obszary wiejskie to pola, łąki, miedze, murawy kserotermiczne, oczka wodne i powierzchnie zalesione. Tradycyjny sposób gospodarowania zachował się jeszcze w kilku regionach Polski, np. na południu czy na wschodzie. Rosnące zainteresowanie rolnictwem ekologicznym stwarza szansę na wprowadzenie do uprawy zapomnianych gatunków lub odmian roślin. Trudności w ich uprawie wynikają z braku dostępnych zaleceń uprawowych. Prowadzone badania Vademecum dawnych roślin uprawnych 13 jakościowe wskazują, że dawne gatunki i odmiany posiadają wysokie walory żywieniowe. Stanowią również materiał wyjściowy do hodowli roślin. Jednak tradycyjne uprawy często dają niskie plony i nie mogą konkurować z ulepszonymi odmianami głównych upraw, chociaż wiele z tych gatunków ma potencjał, by w przyszłości stać się roślinami, które będą opłacalne ekonomicznie a przede wszystkim mogą stanowić szczególnie cenny rezerwuar genów odporności. W przywracanie zapomnianych gatunków i odmian do uprawy powinny być zaangażowane różne podmioty: banki genów, hodowcy, naukowcy, rolnicy, władze krajowe i regionalne oraz konsumenci jako beneficjent powstałych produktów. Konieczne jest stworzenie sieci, która ułatwi ten proces. Rolnik powinien mieć dostęp do materiału siewnego, mieć narzędzia, żeby zebrać i oczyścić surowiec, a także mieć rynek zbytu. Zebrany produkt powinien trafić do odpowiednich miejsc w celu jego przeróbki. Potrzebne są także działania edukacyjne w celu uświadomienia konsumentom znaczenia i wartości takich produktów. Wzorem przyrody, gdzie jeden organizm jest powiązany z drugim, tak i tutaj konieczna jest dobrze funkcjonująca sieć, żeby proces kończył się sukcesem”.
Źródło: http://pw.ihar.edu.pl/wp-content/uploads/2020/12/Monografia-Nr-52-do-druku-wersja-2.pdf
Odmiany regionalne wpisane do Krajowego Rejestru
Do tej pory w KR znalazły się odmiany regionalne pszenicy zwyczajnej ozimej i ziemniaka.
Regionalne odmiany pszenicy zwyczajnej ozimej to:
- Almari
- Ostka Grodkowicka
- Ostka Gruboziarnista Grodkowicka
- Square Head Grodkowicka
Pierwsze trzy odmiany pszenicy ozimej zostały wpisane do rejestru w 2018 r., a Square Head Grodkowicka w 2019.
Regionalne odmiany ziemniaka znalazły się w Krajowym Rejestrze dopiero w roku 2020 i 2021. Są to:
- Aksamitka
- Aster
- Drop
- Ibis
- Kolia
- Lawina
- Pierwiosnek
- Ruta
- Salto
- Sonda
- Wawrzyn
- Zebra
- Żagiel
Odmianę regionalną wpisuje się do KR na wniosek zachowującego - jeżeli:
- ma znaczenie w tzw. regionie pochodzenia, w którym była tradycyjnie uprawiana
i do którego naturalnie się przystosowała,
- jest odrębna, wyrównana i trwała (OWT),
- zachowujący odmianę nadał odmianie nazwę odpowiadającą obowiązującym wymogom,
- jest zachowywana w regionie pochodzenia
- nie jest wpisana do KR albo wspólnotowego katalogu jako odmiana inna niż odmiana regionalna albo odmiana amatorska,
- została skreślona z KR albo wspólnotowego katalogu co najmniej 2 lata przed dniem złożenia wniosku o jej wpis do KR lub dniem upływu okresu, w którym możliwy był obrót materiałem siewnym odmiany, tj. do 30 czerwca trzeciego roku po skreśleniu odmiany,
- nie jest chroniona prawnie na poziomie krajowym ani unijnym (włączając ochronę tymczasową).
Opłacalność
W chwili obecnej odmiany regionalne stanowią marginalną część upraw, są nowym zagadnieniem. Pani Profesor Katarzyna Panasiewicz tak odpowiada na pytanie o opłacalność uprawy odmian regionalnych: W mojej opinii trudno jest w tym przypadku wypowiadać się o ich opłacalności. Odmiany te jak sama nazwa sugeruje mają charakter lokalny i w danych regionach mogą stanowić przedmiot zainteresowania ze względu na znane cechy użytkowe i wieloletnie występowanie na danym lokalnym rynku. Widać jednak chociażby po ziemniakach, że odmiany te mają szanse ponownie pojawić się w rejestrze oraz lokalnych rynkach.
(Wypowiedź z początku roku)
Ważniejsze źródła:
- https://bankgenow.edu.pl/2018/03/23/zarejestrowano-pierwsze-w-polsce-odmiany-regionalne/
- http://coboru.gov.pl/Polska/Rejestr/rejestr_odmreg.aspx
- http://pw.ihar.edu.pl/wp-content/uploads/2020/12/Monografia-Nr-52-do-druku-wersja-2.pdf
