USD -
4.0276
EUR -
4.3198
GBP -
5.0427
DKK -
0.5792
Mak to piękna, subtelna i popularna roślina o wszechstronnym wykorzystaniu, chociaż w pierwszej chwili może się kojarzyć z zachwaszczoną uprawą. Jest też powszechnie używany w tradycyjnej polskiej kuchni, a dietetycy doceniają jego prozdrowotne właściwości. Kolorowe i o wyszukanych kształtach kwiatów maki są ozdobą ogrodów, a uzyskiwane z maku lekarskiego alkaloidy są podstawą tak ważnych leków jak morfina i kodeina. W świetle ogromnej popularności tej rośliny zastanawiające jest to, czy uprawa maku w Polsce jest powszechna? Czy w Krajowym Rejestrze Odmian znajduje się wiele odmian maku? Czy nakład pracy przy jego uprawie jest duży? Jakie są ceny nasion maku?
Trudno sobie wyobrazić Święta Bożego Narodzenia bez króla świątecznego stołu: makowca, czy kutii, albo makiełek. Wielkopolanie czekają już na obchody 11. listopada i uwielbiane przez nich rogale świętomarcińskie, które koniecznie muszą być z białym makiem. Wydawałoby się, że współczesny człowiek bez morfiny i kodeiny, tak potrzebnych w medycynie, by nie istniał, a obszary naturalne i ogrody pozbawione maków straciłyby swój urok. Zatem warto przyjrzeć się tej, o delikatnej budowie, a tak znaczącej roślinie.
Okiem botanika
Mak uprawny, mak lekarski (Papaver somniferum L.) to gatunek jednorocznej rośliny uprawnej z rodziny makowatych, który znany był już w starożytności. Wywodzi się z Azji Mniejszej, z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego i z Afryki Północnej. W Polsce wśród odmian maku uprawnego rozróżnia się dwa typy użytkowe tj. odmiany uprawiane dla uzyskania nasion (tzw. niskomorfinowe) oraz odmiany dostosowane do produkcji opium z makówek (tzw. odmiany wysokomorfinowe). Odmiany wysokomorfinowe zawierają od 1,5 do 2,5% morfiny, natomiast odmiany niskomorfinowe - poniżej 0,1%.
Ogrodowe odmiany maku nie do końca podlegają powyższej kwalifikacji.
Opium to wysuszony sok mleczny z niedojrzałych makówek maku lekarskiego. Udokumentowane relacje stosowania go w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej, z ok. 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od ok. 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano wyizolowania z opium licznych alkaloidów, opisania ich własności oraz opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina i kodeina to najważniejsze i stosowane na najszerszą skalę alkaloidy uzyskiwane z maku lekarskiego. Mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe. W uprawie maku znajdują się odmiany nisko i wysokomorfinowe oraz bezmorfinowe.
W opisie morfologii maku lekarskiego ważne są cechy charakterystyczne takie jak: wysokość, wygląd liści i budowa kwiatu oraz owoców.
- Wysokość: od 120 do 150 cm; sztywna, prosta lub rozgałęziona. Pokryta wyraźnym białym nalotem, po przecięciu wypływa duża ilość mlecznego soku.
- Liście: od owalnych po podłużne, wyłącznie łodygowe, nierówno karbowane.
- Kwiaty: duże, o średnicy do 10 cm, z opadającym, 2-działkowym kielichem, posiadające cztery płatki korony, okrągłe lub odwrotnie jajowate, białe, jasnofioletowe, różowe lub czerwone z ciemnymi plamkami u nasady. Pręciki liczne, słupek o siedzącym, tarczowatym znamieniu. Kwitnie od czerwca do lipca.
- Owoce: prawie kuliste torebki, zwane makówkami, z otworami pod szczytem (nowe odm. nie otwierają się). Zawierają nerkowate nasiona o średnicy 0,9 do 1,5 milimetra o barwie zależnej od odmiany (od brudnobiałych przez czerwonofioletowe po niemal czarne).
Wykorzystanie
Mak jest rośliną szeroko stosowaną w wielu dziedzinach. Na większą skalę uprawia się go w Afganistanie, Chinach, Indiach, Iranie i Turcji, oraz wielu krajach bliskiego wschodu głównie dla pozyskania opium. W licznych krajach Europy, w tym w Polsce, mak uprawiany jest dla celów przemysłowych, leczniczych i spożywczych.
Przy leczniczym zastosowaniu maku surowcem zielarskim są tak zwane makowiny (Capita Papaveris, Fructus Papaveris immaturus) czyli puste, pozbawione nasion makówki z 10 cm częścią łodyg, których używa się do produkcji alkaloidów, głównie takich jak morfina, kodeina lub papaweryna. Surowcem zielarskim są również nasiona (Semen Papaveris albis).
W kuchni wykorzystuje się nasiona maku różnej barwy: niebieskie, szare, białe. Używane są one również do produkcji oleju (Oleum Papaveris), gdyż w swoim składzie mają go 40-55%.
Tłoczony na zimno olej makowy zawiera 70 do 75% kwasu linolowego. Olej pochodzący z maku może być także używany jako schnący olej techniczny. Olej makowy ma delikatny, lekko orzechowy smak i może służyć do sporządzana sałatek. Powinien być przechowywany w ciemnym i dość chłodnym miejscu.
Mak jest składnikiem wielu ciast, słodkości i pieczywa. Dlatego warto wiedzieć, że nasiona maku w przeważającej części składają się z tłuszczów. Ich głównym składnikiem są kwasy: linolenowy (z rodziny omega–6) i oleinowy (z rodziny omega-9), które zmniejszają ryzyko rozwoju miażdżycy i choroby wieńcowej. Pod warunkiem, że są używane komplementarnie z kwasami tłuszczowymi omega-3.
Nasiona maku są również bogatym źródłem białka, witamin (A, D, E, B3) raz składników mineralnych - głównie wapnia, który stanowi podstawowy składnik mineralny kości i zębów oraz jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania nerwów. Mak zawiera także cenny błonnik, który usprawnia procesy trawienia i obniża poziom cholesterolu.
Trzeba pamiętać o tym, że mak jest produktem wysokokalorycznym. 100 gram to blisko 480 kalorii i około 40 gram tłuszczu, a w połączeniu z bakaliami czy miodem, z którymi często razem występuje w polskiej kuchni, sprawia, iż jest prawdziwą „bombą kaloryczną”.
Narkomania
Kiedyś w naszym kraju było wielu narkomanów opierających swój nałóg na „kompocie” z maku. Co ciekawe tak popularny „kompot” to nasz rodzimy wynalazek. Został on okrzyknięty „polską heroiną”, gdyż wynalazło go dwóch studentów chemii z Gdańska w 1976 roku. "Kompot" ma postać gorzkiej, żółtobrązowej do ciemnobrązowej, lekko oleistej cieczy o ciężkim, słodkim zapachu. "Kompot", oprócz heroiny, zawiera wiele innych alkaloidów makowych, związki budowy roślin pochodzące ze słomy makowej oraz zanieczyszczenia pochodzące ze środków chemicznych użytych do produkcji: amoniak, aceton lub inne rozpuszczalniki, ocet, zanieczyszczenia żywicami syntetycznymi. "Kompot" otrzymuje się przez ekstrakcję alkaloidów opiatowych z wywaru ze słomy makowej, acetylując je bezwodnikiem kwasu octowego na końcu procesu.
Innym narkotykiem jest opium. Jak już wspomniano to wysuszony sok z niedojrzałych makówek maku lekarskiego. Zawiera liczne alkaloidy, czyli związki psychoaktywne, m.in. morfinę, kodeinę, tebainę.
Postanowiliśmy zapytać w Monarze o to, czy problem narkomani, jako pochodnej maku jest jeszcze powszechny. - W zasadzie nie - pada odpowiedź. - Obecnie mamy problem z dopalaczami i marihuaną - pada odpowiedź.
Uprawa
Mak to roślina o dużych wymaganiach glebowych. Do jego uprawy odpowiednie są gleby żyzne, próchniczne, średniociężkie o odczynie obojętnym do słabo zasadowego. Ważnym jest, aby gleby znajdowały się w bardzo dobrej kulturze. Wysiew nasion maku ma miejsce od marca do kwietnia, w rozstawie 20-30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin wynosi 1 g. Uprawę maku zaleca się w drugim lub trzecim roku po pełnej dawce obornika.
Nawożenie fosforowo – potasowe najlepiej jest zastosować jesienią pod orkę zimową, albo wiosną pod kultywator lecz nie później niż dwa tygodnie przed wysiewem maku w zależności od przedplonu od 30 – 80 kg P2O5 oraz od 60 – 100 K2O. Bardzo istotne jest dostarczenie odpowiedniej ilości boru od 0,5 do 1 kg B/ha. Nawożenie azotem stosuje się przedsiewnie pod agregat uprawowy w postaci nawozów amonowych w ilości 20 – 40 kg N/ha oraz jednorazowo po przerywce roślin maku w ilości 40 – 50 kg N/ha w postaci nawozów saletrzanych lub dzieląc je na dwie mniejsze części i stosując 20 – 30 kg N/ha po przerywce i 20 kg N/ha bezpośrednio przed zakryciem międzyrzędzi.
Pielęgnacja uprawy maku polega na 1-3 krotnym wzruszeniu gleby w międzyrzędziach, celem niszczenia chwastów, przeciwdziałania zaskorupiania gleby i zatrzymania wilgoci w glebie. Gdy chwasty znajdują się w fazie 4 liści, a mak 4-6 liści przeprowadza się chemiczne zwalczanie chwastów.
Mak porażany jest przez różne choroby i szkodniki. Są to np.
- czarna zgorzel maku– jest wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris.
- mączniak rzekomy maku– wywoływany przez grzyb Peronospora arborescens.
- mszyca trzmielinowo-burakowa(Aphis fabae)
- tuszel makowiec(Stenocarus fuliginosus)
W okresie wegetacji maku należy zwalczać owady przenoszące sprawców chorób i niszczyć szczególnie te chwasty, które są porażone przez te same choroby i odwiedzane przez te same szkodniki. Należy również starannie usuwać wszelkie źródła infekcji z pola podczas trwania wegetacji.
Zbiór maku następuje od połowy sierpnia. Mak można zbierać adoptowanym kombajnem zbożowym, jeżeli rośliny nie są wylęgnięte, a łan zachwaszczony.
Zdarza się, że po zbiorze i omłocie, nasiona maku są zanieczyszczone makowinami, resztkami roślin oraz nasionami chwastów. Świeżo omłócone nasiona wykazują zwykle od 12 do 50 % wilgotności. Wymusza to natychmiastowe wstępne czyszczenie i dosuszanie nasion, po to, aby zanieczyszczona i zawilgocona masa nasion nie pleśniała i nie uległa zepsuciu.
Odmiany
Ciekawym jest, iż w ogrodnictwie dostępnych jest więcej odmian maku, niż w rolnictwie. Jak dowiadujemy się w Centrum Ogrodniczym „Berberys” w Poznaniu - Wyjątkowo ładną odmianą jest mak orientalny, czyli mak wschodni (Papaver orientale).
Inne ciekawe odmiany ogrodowe to mak wschodni, mak syberyjski i mak alpejski.
Na liście odmian roślin rolniczych z 2021 r. wpisanych do Krajowego Rejestru w Polsce znajdują się 4 odmiany maku uprawnego. Wszystkie posiadają niską zawartość morfiny. Są to:
- Agat,
- Borkowski Biały,
- Mieszko,
Jesteśmy jedyną w Polsce hodowlą, która się zajmuje uprawą maku - mówi redakcji pracownica Hodowli Roślin Strzelce Sp. z o.o. Grupa IHAR.
Rejestracja upraw - przepisy
Mak jest rośliną, której uprawa jest rejestrowana i jego uprawa wymaga zezwolenia na uprawę. Reguluje to Dz.U.2020.2050 t.j. Art. 47. Uzyskanie zezwolenia na uprawę maku wygląda podobnie jak w przypadku konopi włóknistych. Można je uzyskać:
- podczas wizyty w urzędzie
- listownie
Możesz uzyskać zezwolenie na uprawę maku, jeśli:
- jesteś przedsiębiorcą lub osobą fizyczną (rolnikiem)
- dysponujesz ziemią, na której chcesz uprawiać mak – we wniosku dokładnie określ powierzchnię uprawy oraz dołącz wypis z rejestru gruntów z oznaczeniem działki ewidencyjnej
- posiadasz materiał siewny kategorii elitarny albo kategorii kwalifikowany – aby to potwierdzić możesz przedstawić fakturę zakupu oraz etykietę z opakowania materiału siewnego maku
- dysponujesz pomieszczeniem (magazyn lub środek transportu) zabezpieczonym przed kradzieżą torebki (makówki)
- masz podpisaną umowę kontraktacji, zawartą z podmiotem posiadającym zezwolenie marszałka województwa na prowadzenie działalności w zakresie skupu maku (ponieważ uprawa maku może być prowadzona wyłącznie na cele spożywcze, nasiennictwa, lub na cele przemysłu farmaceutycznego)
- nie byłeś karany za:
- nielegalną uprawę maku, konopi lub krzewu koki,
- nielegalną uprawę maku niskomorfinowego lub konopi włóknistych,
- przywłaszczenie lub kradzież z włamaniem środków odurzających, substancji psychotropowych, mleczka lub słomy makowej.
Zezwolenie należy załatwić przed rozpoczęciem uprawy maku. Aby je otrzymać należy zwrócić się do
- urzędu miasta lub gminy
- urzędu miasta na prawach powiatu.
Ceny i jakość maku
Ceny polskiego maku są bardzo wysokie. Do walki o klienta włączyły się Czechy, ponieważ tam mak jest dużo tańszy. - Hodowla maku jest hodowlą niszową - słyszymy w Hodowli Roślin Strzelce Sp. z o.o. Grupa IHAR. Może to tłumaczyć tę sytuację. W Polsce plantatorów maku jest niewielu. Importujemy mak z Czech i Słowacji. Handlowcy kupują mak zagranicą i sprzedają go w kraju po wyższej cenie.
Przeprowadzając redakcyjną minisondę i sięgając po losowo wybrane opakowania maku w różnych punktach sprzedaży detalicznej, wszystkie posiadły napis: Kraj pochodzenia - Czechy. Drożeją wszystkie produkty i usługi, ale o cenach polskiego maku mówi się, ze są absurdalnie wysokie. Zauważalna jest podwyżka nawet o 10 zł/kg w ciągu roku. W dniu 5.12.2021 r w sklepie „Społem” mak biały kosztował 16,19 zł za 0,5 kg, a mak niebieski był w tej samej cenie. Opakowanie maku niebieskiego 200 g można było kupić za 7, 90 zł.
Mak czeski różni się od polskiego. Jest gorzki, bardziej granatowy, a jego ziarenka drobniejsze. Polski mak jest słodki i bardziej niebieski. Im ciemniejszy kolor i gorzki smak, tym większe prawdopodobieństwo, że mak pochodzi z Czech. W Czechach uprawą maku zajmują się duże gospodarstwa wyposażone w profesjonalne maszyny do czyszczenia nasion. Polscy hodowcy często zmuszeni są do ręcznego oczyszczania maku. Z tego powodu mak pochodzenia krajowego jest dokładniej oczyszczony.
Niektóre źródła internetowe:
- https://coboru.gov.pl/Publikacje_COBORU/Listy_odmian/lo_rolnicze_2021.pdf
- https://narkopedia.org/Mak_lekarski
- https://pl .wikipedia.org/wiki/Mak_lekarski
- http://www.e-ogrodek.pl/a/mak-w-ogrodzie-co-trzeba-wiedziec-o-uprawie-maku-20334.html
- https://www.smaczny.pl/artykul,mak_w_kuchni
- https://finanse.wp.pl/ceny-polskiego-maku-absurdalnie-wysokie-czeski-konkurent-wykorzystuje-okazje-6455199567718529a?fbclid=IwAR2Cxf_jPZqHK_DuqV-ZATX2el1VgP-xzEGbw_SnuXj-15msyBu5PoNE2JA
- https://hr-strzelce.pl/uprawa-maku/
- https://www.biznes.gov.pl/pl/opisy-procedur/-/proc/303
