Znajomość behawioru poszczególnych gatunków zwierząt utrzymywanych w obecnych czasach jest niezbędna aby prowadzić chów i hodowlę zwierząt. Wiedza dotycząca specyficznych zachowań pozwala m.in. na poprawę sposobu postępowania ze zwierzętami podczas wykonywania czynności technologicznych prowadzonych wobec zwierząt codziennie, a także użytkowania i przewozu, dostosowania sposobu żywienia i odchowu młodych, tak aby w pełni zaspokoić ich potrzeby biologiczne.
Ocena zachowania zwierzęcia na sytuację stresogenne umożliwia odpowiednie zaprojektowanie pomieszczeń z uwzględnieniem potrzeb gatunkowych. Hodowcy chętniej uwzględniają cechy behawioralne zwierząt, ustalając pewne kryteria selekcyjne. Pomimo wyżej wymienionych pozytywnych aspektów produkcyjnych, najistotniejsza jest ocena psychicznych cech zwierząt gospodarskich w korelacji człowiek-zwierzę, która wpływa na bezpieczeństwo obsługi i łatwiejszą opiekę nad zwierzętami wysoko produkcyjnymi (m.in. bydło, świnie).
Większość zwierząt gospodarskich jest typowym gatunkiem stadnym, dla którego kontakt z innymi osobnikami jest podstawową potrzebą behawioralną. W celu ustalenia odpowiedniej hierarchii, która porządkuje życie w stadzie, zwierzęta posiadają szereg specyficznych sygnałów, w formie grożenia i podporządkowania, których manifestacja pozwala na uniknięcie bezpośrednich aktów agresji. Agresja zaś prowadzi do ran, a przede wszystkim do strat energii. Jednym z zachowań wykazującym wpływ grupy na zachowanie danego osobnika jest fadylitacja socjalna. Obserwowana u różnych gatunków (owce, bydło, świnie) powoduje, że zwierzęta przebywające w grupie pobierają więcej pokarmu niż te, które utrzymuje się indywidualnie. Co więcej, zwierzęta utrzymywane grupowo czują się bezpieczniej, co ma znaczenie dla poziomu ich dobrostanu.
Zapewnienie zwierzętom gospodarskim wysokiego poziomu dobrostanu w znacznym stopniu ogranicza występowanie wad surowca rzeźnego, będących wynikiem (w dużej mierze) niewłaściwej obsługi. Opublikowane badania dotyczące owiec dowodzą, że mięso jagniąt utrzymywanych pastwiskowo, zwłaszcza utrzymywanych w systemie ekologicznym odznacza się korzystniejszymi cechami prozdrowotnymi w porównaniu do zwierząt żywionych na pastwiskach nawożonych mineralnie, ponadto wykazują one znacznie wyższą jakość sensoryczną w przeciwieństwie do jagniąt żywionych koncentratami białkowymi z dodatkiem stymulatorów czy hormonów wzrostu. Jednakże inwazje pasożytów żołądkowo-jelitowych może mieć niekorzystne odbicie w opłacalności i dynamice produkcji. Według wielu autorów środowisko, w którym przebywają zwierzęta, ma istotny wpływ na ich zachowanie. U owiec dążność do przebywania w grupie, czujność i swoboda kojarzenia są cechami typowo gatunkowymi (rys. 1).
Ponadto matki posiadają silną więź z potomstwem, porozumiewanie się pomiędzy sobą jest możliwie za pomocą swoistych odgłosów. Każda zmiana w hierarchii pociąga za sobą szereg reakcji behawioralnych. Brak stałego kontaktu wzrokowego z resztą stada u owiec wiąże się z wieloma zmianami na poziomie endokrynnym i hematologicznym. Dlatego tak istotna jest znajomość behawioru tych zwierząt w hodowli, gdyż ograniczenie ich swobodnych zachowań gatunkowych może wiązać się z występowaniem stereotypii (niekorzystne, ciągłe, powtarzalne i bezcelowe zachowania) (rys. 2).
Podczas opracowywania programów hodowlanych dla bydła mięsnego i mlecznego zwraca się uwagę nie tylko na dotychczasowe cechy (takie jak wskaźniki produkcyjne, zdrowotność, cechy reprodukcyjne), ale coraz większym zainteresowaniem cieszą się cechy behawioralne. Wiele badań dowodzi, że tylko właściwe relacje człowiek-zwierzę mogą wywierać pozytywny wpływ na produkcyjność i zdrowie zwierząt. Jednym z testów określających tego typu reakcje jest flightdistance test (tzw. dystans ucieczki), sprawdza on odległość na jaką może podejść człowiek do danego osobnika, zanim ten zacznie się oddalać. W ten sposób można zdefiniować najmniejszą odległość pomiędzy obserwatorem a zwierzęciem od rozpoczęcia jego reakcji, ucieczki. W tym teście istotny jest kierunek podejścia do zwierzęcia tj. frontalnie – od głowy lub prostopadle pod kątem 90 stopni w kierunku przedniej lub tylnej kończyny, jak również prędkość podejścia i to czy dana osoba jest zaangażowana w opiekę nad tym zwierzęciem. W przypadku bydła znaczenie ma także kolor ubioru obserwatora.
Dzięki takim testom określany jest temperament zwierzęcia - są zwierzęta które reagują w sposób łagodny, podczas gdy inne osobniki wykażą wyraźne zachowania stresowe i chęć ucieczki. Hodowcy wiedzą już, że wyżej wspomniany temperament przekłada się na zapewnienie odpowiedniego dobrostanu, a co za tym idzie wyższą produkcyjność zwierząt. U krów mlecznych taka ocena prowadzona jest podczas doju i innych czynności zootechnicznych, takich jak ważenie czy poskramianie. Szybkie pozyskanie mleka od krowy spokojnej przebiega łatwiej i stanowi istotną cechę produkcyjną. Spokojna reakcja maksymalizuje wydajność całego procesu pobierania mleka, jak również wpływa na zmniejszenie objętości mleka na wymionach. Wykazano, że ocena poziomu temperamentu krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej przed udojem jest powiązana z szybkością pozyskiwania mleka podczas doju, krowy nerwowe wolniej oddają mleko. Co więcej stwierdzono, że krowy dojone w hali dwustronnej (typu „rybia ość”) preferowały strony (prawą lub lewą) podczas kolejnych dojów, w momencie kiedy zmieniono wcześniej zajmowane strony podczas udoju tych krów, tylko krowy wcześniej niespokojne i oceniane jako „temperamentne” odczuwały większy dyskomfort, który wpłynął na niższą wydajność i wolniejszy przepływ mleka. Temperament bydła mięsnego jest oceniany zwłaszcza podczas ważenia oraz unieruchamiania zwierzęcia w poskromie. Podczas testów istotna jest szybkość opuszczenia przez bydło poskromu: im krótszy czas, tym większe jest ryzyko występowania niekorzystnych cech jakościowych wołowiny (zwiększa się twardość mięsa). Warunki utrzymania bydła mięsnego są specyficzne, przede wszystkim ze względu na ograniczony kontakt z człowiekiem (w porównaniu do mlecznych krów). Dlatego podczas obsługi lękliwość czy wręcz przeciwnie chęć dominacji może być manifestowana w różny sposób, ale zawsze zwiększa ryzyko urazów i jakości (długości) obsługi.
Stresmoże być manifestowany przez zwierzęta na różne sposoby, najczęściej towarzyszy im pobudzenie, chęć ucieczki, wokalizacja i defekacje, ale także zwiększona częstość oddechów i gwałtowane reakcje ruchowe. Wszystkie wymienione cechy mogą mieć niekorzystne konsekwencje związane ze zwiększeniem ryzyka urazów (u ludzi jak i u zwierząt). Ponadto takie sytuacje wydłużają obsługę tych zwierząt, co wiąże się z koniecznością zaangażowania większej ilości osób, zwiększając w ten sposób koszty produkcji.
Jednym z najważniejszych aspektów podczas hodowli zwierząt jest otoczenie, w którym przebywają. Pomimo oczywistych korzyści właściwego utrzymania zwierząt (odpowiednie budynki i pomieszczenia gwarantują właściwy mikroklimat – niezbędny do uzyskania właściwej produkcyjności wszystkich zwierząt gospodarskich), dodatkową zaletą jest zapewnienie właściwej higieny psychicznej. Jak otoczenie wpływa na zachowanie zwierząt?Powinno być spokojne, a przede wszystkim nie może generować dodatkowego stresu. Jak wcześniej zostało wspomniane, reakcje na stres zależne są od wrażliwości danego gatunku na ich działanie, ale także od trwania ich długości i ewentualnego nasilania. W warunkach wysokoprodukcyjnych duża koncentracja zwierząt na ograniczonej powierzchni, brak ruchu, brakowania zwierząt i ich grupowanie oraz przede wszystkim brak możliwości wyrażania behawioralnych cech gatunkowych wpływają znacznie nie tylko na jakość otrzymywanego surowca, ale także na zdrowotność zwierząt. Bardzo często zwierzęta te nie chcą pobierać karmy, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania niższych przyrostów dobowych i występowania chorób zakaźnych. Dlatego istotna jest opieka nad zwierzęciem podczas wykonywania wszystkich czynności technologicznych, przestrzeganie norm zootechnicznych oraz wymogów sanitarnych dotyczących higieny zwierząt.
Strachu zwierząt nie można zbadać żadną poznaną metodą, jednakże istnieją narzędzia służące do oceny reakcji zwierząt na strach. Może być on wywoływany przez izolację socjalną, ekspozycję na nowe bodźce i wprowadzenie do nowego środowiska. Poprzez ocenę reakcji stresowej, hodowca może przewidzieć behawior zwierzęcia w różnych sytuacjach i wprowadzić pewne zmiany podczas użytkowania. Zapewnienie komfortu bytowania zwierząt niesie za sobą wiele korzyści, a z pewnością pozytywnie wpływa na ich zdrowotność i produkcyjność.
