Liczba komórek somatycznych w mleku ma ścisły związek ze zdrowiem wymienia i całego organizmu krowy. Jest też ważnym kryterium wprowadzania do obrotu mleka. Jakie wartości powinny nas niepokoić? Co oznacza duża liczba komórek w mleku?
Ważne kryterium dla mleka
Obecność komórek w mleku tak zwanych „komórek somatycznych”, jest naturalnym zjawiskiem wynikającym ze złuszczania się komórek w wymieniu. Wśród komórek somatycznych znajduje się przede wszystkim obumarłe komórki wymienia oraz komórki odpornościowe krowy odpowiedzialne za oczyszczanie tkanki (m.in. neutrofile i makrofagi).
Ich liczba w mleku nie powinna być jednak wysoka – podwyższone wartości komórek somatycznych świadczą bowiem o jakimś problemie w obrębie wymienia. Problemem tym jest zazwyczaj toczący się w formie klinicznej lub podklinicznej – bez innych wyraźnych objawów – mastitis.
Liczbę komórek somatycznych w mleku można więc traktować jako świetny wyznacznik zdrowia krowy, jej wymienia oraz jakości mleka.
Liczba komórek poniżej 100 tys/ml świadczy o całkowicie zdrowym wymieniu. Wartości powyżej 200-250 tys/ml sugerują już jednak zakażenie w obrębie wymienia i powinny nas skłaniać do przyjrzenia się zdrowiu poszczególnych zwierząt.
Na podstawie liczby komórek somatycznych mleko klasyfikowane jest również w zakładach mleczarskich – mleko wprowadzone do obrotu i przetwórstwa nie może zawierać więcej komórek somatycznych niż 400 tys. w 1 ml.
Wartości akceptowane przez mleczarnie są stosunkowo wysokie, ponieważ priorytetem mleczarni jest przede wszystkim przydatność mleka do dalszej obróbki i spożycia przez człowieka. Jeśli zależy nam na lepszym zadbaniu o zdrowie i – wiążącą się z tym - wyższą wydajność krów, lepiej przyjmować jako próg liczbę komórek 200-250 tys/ml.
Poniżej omawiamy najczęstsze przyczyny podwyższonej liczby komórek somatycznych w mleku.
Mastitis – z objawami lub bez
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na liczbę komórek somatycznych w mleku krowy jest mastitis, a więc stan zapalny jej wymienia.
Zazwyczaj powodują go takie patogeny, jak gronkowiec złocisty Straphylococcus aureus, paciorkowce Streptococcus dysgalactiae i Streptococcus uberis, czy bakterie Escherichia coli.
Część z nich obecna jest powszechnie w środowisku obory, a część znaleźć można głównie na sprzęcie udojowym – z tego powodu do kontaktu wymienia z bakterią i zakażenia może dojść w różnych sytuacjach.
Dlatego też dla zmniejszenia występowania mastitis w stadzie ogromne znaczenie ma odpowiednia higiena strzyków zarówno przed, jak i po doju. Duże znaczenie ma również odpowiednia konsweracja sprzętu udojowego, jak i ogólny poziom higieny w oborze.
Warto mieć na uwadze, że zależności od tego, które bakterie spowodowały zapalenie wymienia, różny będzie jego przebieg i nasilenie.
Nie zawsze mastitis będzie miał kliniczny, oczywisty przebieg, w trakcie którego zaobserwujemy:
- zmiany w mleku (zmiany koloru, zapachu i konsystencji)
- zmiany wymienia (twardość, zaczerwienienie, podwyższenie temperatury, bolesność)
- pogorszenie ogólnego stanu krowy (ze znacznym spadkiem produkcji mleka, gorączką, utratą apetytu, odwodnieniem)
Czasami jedyną wskazówką mówiącą o stanie zapalnym w obrębie wymienia będzie podwyższenie komórek somatycznych.
Nie taka prosta interpretacja
Niestety ocena wartości komórek somatycznych nie zawsze jest prosta.
Liczba komórek somatycznych w mleku będzie zależeć m.in. od tego, ile ćwiartek wymienia objętych zostało zapaleniem.
Przykładowo jeśli zapaleniem objęta jest tylko jedna ćwiartka – produkująca mleko o dużej zawartości komórek somatycznych – mleko z pozostałych ćwiartek rozcieńczy je i sprawi, że ostateczny wynik nie będzie w bardzo oczywisty sposób wskazywał na problem.
Warto brać tą możliwość pod uwagę podczas interpretacji wyników.
Podobne „ukrycie” wysokiej liczby komórek somatycznych nastąpić może u wysokowydajnych krów, produkujących duże objętości mleka, w których komórki są bardziej rozcieńczone.
Podwyższenie liczby komórek może być więc w takim przypadku przeoczone, ale tylko do pewnego momentu. Jedne z nowszych badań w tym temacie pokazują jednak, że przy bardzo wysokiej liczbie komórek somatycznych – powyżej 200 tys/ml – wydajność mleczna również będzie spadać.
Inne problemy z wymieniem
Białe krwinki, wliczające się w „komórki somatyczne”, pojawiają się w wymieniu nie tylko w sytuacji zakażenia bakteryjnego.
Znajdują się tam również w odpowiedzi na uszkodzenia mechaniczne, skaleczenia i wszelkiego rodzaju rany. Uszkodzenia stymulują również komórki nabłonka wymienia i strzyków do wymiany.
Intensywna regeneracja tkanek po takich uszkodzeniach powoduje duży wzrost liczby komórek somatycznych w mleku. W takim przypadku poza leczeniem zwierzęcia warto znaleźć i usunąć przyczynę uszkodzenia wymienia.
Nierzadko zdarza się, że źródłem mniejszych i większych urazów jest nieodpowiednio dobrany czy źle obsługiwany sprzęt udojowy – powodujący otarcia i uszkodzenia skóry i kanałów strzyków.
Problemy generować będzie m.in. dopuszczanie do występowania pustodoju, zbyt wysokie podciśnienie w aparacie udojowym, nieodpowiednia częstość pulsacji oraz niedopasowanie kubków udojowych do rozmiarów strzyków.
Co jeszcze wpływa na liczbę komórek?
Poza zapaleniem i urazami wymienia na wysoką liczbę komórek somatycznych w mleku mogą wpłynąć również:
Wiek krowy - wyższy poziom komórek somatycznych stwierdza się powszechnie w mleku starszych krów. Wynikać może to z częstszego występowania podklinicznego mastitis u starszych krów.
Może jednak również wynikać z silniejszej odpowiedzi odpornościowej starszych krów na kontakt z patogenami w środowisku. Poza tym wraz z wiekiem w wymieniu krów kumuluje się więcej trwałych mikrouszkodzeń – które wpływają na przedostawanie się większej liczby komórek nabłonka i białych krwinek do mleka.
Faza laktacji – obserwuje się, że liczba komórek somatycznych w mleku wzrasta natychmiast po wycieleniu i utrzymuje się na wysokim poziomie do dwóch tygodni od porodu.
Interpretacja wartości komórek somatycznych w okresie wczesnej laktacji powinna być więc przeprowadzana z dużą ostrożnością – aby nie zdiagnozować błędnie zapalenia wymienia.
Liczba komórek somatycznych u krów w późnej laktacji jest zazwyczaj wyższa od wartości średnich obserwowanych dla całego okresu laktacji, co wynika jednak z większej częstości występowania podklinicznego mastitis w tym okresie. Jeśli krowy nie są zakażone, liczba komórek somatycznych nie powinna wyraźnie zmieniać się w tym czasie.
Niektóre krowy mogą wykazywać znaczny wzrost liczby komórek pod koniec laktacji – co nie musi mieć związku z zapaleniem wymienia – ale taka sytuacja występuje tylko bezpośrednio przed zasuszeniem.
Pora roku – na niektórych fermach obserwuje się wzrost liczby komórek w mleku w miesiącach letnich i ich spadek zimą. Dokładna przyczyna tych wahań nie jest znana – podejrzewa się, że ma tutaj znaczenie zmiana warunków środowiska obory i temperatury i ich wpływ na ewentualne wystąpienie zakażeń podklinicznych.
Stres – w badaniach naukowych wykazano, że takie stresujące dla krów sytuacje, jak izolacja osobnika, czy mieszanie ze sobą grup zwierząt zwiększają liczbę komórek somatycznych w mleku – co nie ma związku z zapaleniem wymienia.
W badaniach nie odnotowano, aby na zwiększenie liczby komórek w mleku wpływ miało występowanie u krowy rui.
Zmiany liczby z dnia na dzień
Warto zaznaczyć, że liczba komórek somatycznych w próbkach mleka pobieranych od tej samej krowy może bardzo różnić się pomiędzy badaniami – nawet jeśli pobieramy próbki codziennie przez kilka kolejnych dni.
Istnieje kilka wytłumaczeń tego zjawiska. Uważa się, że do pewnego stopnia jest to normalna zmienność fizjologiczna.
Okresowy duży wzrost liczby komórek może być jednak spowodowany stresem lub urazami wymienia, które zostały wyeliminowane zanim przeprowadzono badanie – nie powiązano ich więc z wyższymi wynikami.
Niezależnie od przyczyn takich odchyleń, do interpretacji podwyższenia komórek w mleku u pojedynczej krowy poleca się użyć co najmniej kilka ostatnich wyników oraz średnią wartość komórek z wyników z całej laktacji.
Daje to dobry obraz do oceny, czy obecne podwyższenie komórek jest zjawiskiem naturalnym, czy może świadczy o jakimś problemie.
Problemy techniczne
Na sam koniec należy wspomnieć, że na wyniki badania liczby komórek somatycznych w mleku mogą mieć wpływ również metoda pobrania mleka, sposób przechowywania i transportu próbki, jak również metoda liczenia komórek stosowana w danym laboratorium.
Różnice między laboratoriami uważa się jednak za stosunkowo niewielkie.
Odpowiednie zaplanowanie kontroli liczby komórek somatycznych w mleku naszym stadzie – najlepiej wspólnie z lekarzem weterynarii – z pewnością dostarczy wielu istotnych informacji na temat kondycji naszych zwierząt i pomoże przenieść produkcję mleka na wyższy poziom.
Źródła:
Ontario: Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs
Olechnowicz, J. (2007). Zewnętrzne i wewnętrzne uszkodzenia strzyków krów. Medycyna Weterynaryjna, (63), 7.
Schukken, Y. H., Wilson, D. J., Welcome, F., Garrison-Tikofsky, L., & Gonzalez, R. N. (2003). Monitoring udder health and milk quality using somatic cell counts. Veterinary research, 34(5), 579-596.
Green, L. E., Schukken, Y. H., & Green, M. J. (2006). On distinguishing cause and consequence: Do high somatic cell counts lead to lower milk yield or does high milk yield lead to lower somatic cell count? Preventive veterinary medicine, 76(1-2), 74-89.
