Do niedawna uznawana za egzotyczną i odległą, choroba guzowatej skóry bydła zaczyna stanowić realne zagrożenie dla hodowli bydła na naszym kontynencie. Odnotowano ją już w 13 państwach Europy, w tym Grecji oraz Rosji. W jaki sposób się przenosi i jakie straty za sobą pociąga?
Wirus podobny do ospy
Choroba guzowatej skóry bydła (w skrócie LSD, od ang. lumpy skin disease) to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa LSDV, należącego do rodziny Poxviridae, do której należą również m.in. wirus ospy prawdziwej oraz wirus ospy krowianki.
Jest chorobą dotykającą wiele gatunków przeżuwaczy, przede wszystkim bydło i bawoły wodne, ale również ich dzikich krewnych, takich jak antylopy impale, oryksy arabskie i żyrafy.
LSD przebiega z wystąpieniem gorączki, łzawienia, wydzieliny z nosa i obrzęku węzłów chłonnych. Najbardziej charakterystycznymi objawami choroby są pojawiające się twarde, spłaszczone grudki i guzki wielkości od 5 do 50 mm na całym ciele – zwłaszcza w okolicach głowy, szyi, narządów płciowych, wymion i kończyn.
Zachorowalność na LSD jest bardzo zmienna, w stadach choruje od 2% do 45% zwierząt. Natomiast śmiertelność z powodu choroby guzowatej skóry bydła zazwyczaj wynosi mniej niż 10% stada.
Pomimo stosunkowo niskiej śmiertelności LSD przynosi znaczne straty finansowe dla hodowców.
Choroba silnie wpływa na krowy mleczne w okresie szczytowym laktacji, powodując drastyczny spadek wydajności mlecznej. Wirus jest również przyczyną bezpłodności i poronień, a zmiany przez niego powodowane powodują trwałe uszkodzenie skóry bydła i czynią ją bezwartościową.
Już dotarł do Europy
Chorobę zidentyfikowano i opisano po raz pierwszych pod koniec lat 20. XX wieku na południu Afryki, w Zambii. Przez kilkadziesiąt lat LSD nie rozprzestrzeniała się zauważalnie na inne części kontynentu, jednak później nastąpiła jej ekspansja, podczas której zaraza zajęła stopniowo inne kraje afrykańskie i ostatecznie pod koniec lat 80. dotarła na Bliski Wschód.
Dzisiaj choroba guzowatej skóry bydła występuje już na obszarze kilkunastu państw Europy i Azji. Równocześnie obserwuje się jej dalsze rozprzestrzenianie.
Choroba przenosi się przez niektóre owady latające i kleszcze, jednak w znacznym rozszerzaniu jej zasięgu główną rolę odgrywają legalny oraz nielegalny handel i transport zakażonymi zwierzętami i produktami z nich uzyskanymi.
Zagrożenie, jakie stanowi choroba również dla państw europejskich jest traktowane coraz poważniej.
Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt (OIE) wymienia chorobę guzowatej skóry bydła jako chorobę podlegającą obowiązkowi zgłaszania. W Polsce LSD podlega urzędowemu obowiązkowi zwalczania oraz zakazowi szczepień.
Przenoszona przez muchy, komary i kleszcze
Wirus LSDV przenosi się na ogół z wykorzystaniem żywych wektorów – do najczęstszych należą bolimuszka kleparka, mucha powszechnie występująca również w naszym kraju, kuczmany – krwiopijne muszki z rodzaju Culicoides, komary z gatunku Aedes aegypti oraz afrykańskie kleszcze z rodzajów Rhipicephalus i Amblyomma.
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy wirus nie jest w stanie się namnażać wewnątrz owadów i kleszczy i prawdopodobnie przenosi się za ich pomocą tylko w mechaniczny sposób. Jednak ze względu na znaczną rolę wektorów w rozprzestrzenianiu choroby nie można tego zupełnie wykluczyć.
Obserwacje terenowe i eksperymenty pokazały, że wirus może przenosić się również poprzez bezpośredni kontakt między zwierzętami, jednak taka transmisja nie zachodzi łatwo i w praktyce może mieć niewielkie znaczenie.
W podbijaniu globu chorobie LSD w największym stopniu pomaga handel zainfekowanymi zwierzętami oraz produktami odzwierzęcymi.
Ile ognisk choroby w Europie?
Guzowatą chorobę skóry bydła po raz pierwszy odnotowano w Zambii w 1929 r. Później w ciągu prawie 60 lat rozprzestrzeniła się na większą części Afryki.
W 1989 roku po raz pierwszy wybuch zarazy ogłosił Izrael. Od tamtego czasu choroba rozprzestrzeniła się na wiele państw Bliskiego Wschodu, w tym Jordanię, Liban, Kuwejt, Irak, Iran, Arabię Saudyjską, Oman, Jemen, Syrię i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
W 2012 roku choroba guzowatej skóry bydła dotarła do Europy i Azji po czym zaczęła się dynamicznie rozprzestrzeniać. Ogniska epidemii odnotowano w 2013 r. w Turcji, w 2014 r. w Azerbejdżanie, w 2015 r. w Rosji, Armenii, Grecji oraz na Cyprze. Do 2016 roku dotarła na obszary Albanii, Bułgarii, Macedonii Północnej, Gruzji, Czarnogóry, Kosowa i Serbii.
Ogółem od 2005 roku do września 2020 zidentyfikowano aż 3118 ogniska choroby – 391 w Afryce, 2265 w Europie oraz 462 w Azji.
98,46% ognisk pojawiło się po roku 2012, co pokazuje jak gwałtownie choroba rozprzestrzenia się od tego czasu. Każdego roku LSD występuje w 2-3 nowych państwach.
Największa liczba ognisk choroby pojawia się w sezonie letnim, co ma ścisły związek z przenoszeniem jej przez owady latające.
Od 2013 roku do września 2020 w Europie zgłoszono aż 2265 ognisk choroby – większość z nich, bo ponad 20%, wystąpiła na obszarze Rosji. Regularnie obserwuje się tam nowe przypadki choroby wśród zwierząt.
Co mimo wszystko pocieszające, od 2017 roku zauważa się spadek w liczbie nowych ognisk choroby w Europie, co jest prawdopodobnie skutkiem kampanii edukacyjnych i wprowadzania rygorystycznych przepisów kwarantany i ograniczeń na obszarach dotkniętych zarazą.
Liczne straty
Choroba guzowatej skóry bydła może powodować bardzo znaczne straty ekonomiczne.
Na chorobę najbardziej podatne są rasy bydła o delikatnej skórze, takie jak rasa holsztyńsko-fryzyjska oraz jersey.
Charakterystyczne dla zarazy guzki i zgrubienia trwale uszkadzają skórę aż do jej głębokich warstw, sprawiając, że jest bezużyteczna jako surowiec. Generuje to poważne straty w przemyśle skórzanym.
Duże znaczenie mają również szkody powodowane przez zmniejszanie produkcji mleka u krów w wysokiej laktacji – wirus wywołuje wysoką gorączkę i sprzyja bakteryjnemu mastitis o ciężkim przebiegu. Po przechorowaniu zakażenia krowy nie wracają do swojej dawnej wydajności.
Wydajność w wyniku zakażenia gwałtownie spada również u bydła mięsnego i powoduje u niego znaczny spadek masy ciała.
Kosztowne są także straty związane z rozrodem: zakażenie wirusem u cielnych krów często skutkuje poronieniami, a w późniejszym okresie bezpłodnością. Bezpłodność może wystąpić również u byków – nawet na miesiące po przechorowaniu zakażenia – z powodu ciężkiego zapalenia jąder oraz bolesnych zmian i uszkodzeń w narządach płciowych.
Dodatkowe, poważne koszty wynikają z samego zwalczania choroby. Ograniczenia w międzynarodowym handlu zwierzętami i produktami zwierzęcymi mogą być prawdziwą katastrofą dla hodowców z obszarów zajętych zarazą.
Ile dokładnie kosztuje choroba?
Przeprowadzono kilka oszacowań strat finansowych związanych z wystąpieniem LSD w państwach afrykańskich.
W Etiopii bezpośrednie straty ekonomiczne wynikające ze śmierci zwierząt z powodu LSD obliczono na 477,7 USD (dolarów amerykańskich) na zwierzę.
W innym raporcie z Etiopii średnią stratę oszacowano na 375 USD na każde padłe z powodu LSD zwierzę i 141 USD na zwierzę w okresie laktacji dotknięte tą chorobą.
Podobne badanie przeprowadzone w Nigerii wykazało, że ogólne straty ekonomiczne w gospodarstwach wynosiły od 9,6 do 6340 USD, w zależności od utrzymywanego gatunku (zebu lub bydło domowe) i systemu produkcyjnego.
Na podstawie danych z Kenii wykazano, że straty wynikające ze zmniejszenia ilości mleka wynosić mogą ponad 260 USD na gospodarstwo.
Hodowcy bydła z Afryki skarżą się ponadto, że występowanie choroby, nawet jeśli bezpośrednio nie dotyka ich stad, bardzo negatywnie wpływa na marketing i sprzedaż zwierząt.
Jak kontrolować epidemię?
Strategie zapobiegania i kontroli choroby guzowatej skóry bydła różnią się znacznie między państwami i regionami.
Aby zapobiec wybuchowi choroby, w różnych krajach stosowano odmienne strategie, w tym ścisłe warunki kwarantanny, programy nadzoru choroby, ograniczenia importu zwierząt i produktów zwierzęcych z krajów dotkniętych chorobą oraz kontrolę wektorów z zastosowaniem repelentów na owady.
Programy zapobiegania chorobie w zagrożonych państwach opierają się zazwyczaj klasycznie na wczesnym diagnozowaniu przypadków i szybkim wdrażaniu postępowania opartego na eliminacji zakażonych i podejrzanych o zakażenie zwierząt, odpowiedniej utylizacji zwłok, dokładnej dezynfekcji gospodarstw dotkniętych chorobą, ścisłej kontroli przemieszczania zwierząt i kwarantannie nowo wprowadzanych do stad osobników.
Do innych strategii należy szczepienie zwierząt. Ze względu na to, że wirusy z rodziny Poxviridae są do siebie bardzo podobne, do szczepienia przeciwko LSD próbuje się wykorzystywać m.in. preparaty oparte na wirusie ospy owiec i kóz.
Obecnie dostępnych jest kilka rodzajów szczepionek, które dają dość obiecujące efekty. Ze względu jednak na to, że preparaty te w niektórych przypadkach mogą prowadzić do rozwinięcia się pełnej postaci choroby guzowatej skóry bydła, na obszarze Europy istnieje zakaz stosowania na nią szczepionek.
Na podstawie:
Jyoti, S., Karki, S., Nepal, R., & Kaphle, K. (2020). A Review of Global Epidemiology of Lumpy Skin Disease, its Economic Impact, and Control Strategies. Authorea Preprints.
Tuppurainen, E. S. M., & Oura, C. A. L. (2012). lumpy skin disease: an emerging threat to Europe, the Middle East and Asia. Transboundary and emerging diseases, 59(1), 40-48.
