Bakterioza pierścieniowa ziemniaka jest groźną, początkowo bezobjawową chorobą, zwalczaną z urzędu. Jej wykrycie pociąga za sobą szereg procedur związanych z kwarantanną. Wywoływana jest przez bakterię o nazwie Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus, która łatwo się przenosi i może długo przetrwać w glebie na porażonym polu lub w innych roślinach żywicielskich, nawet jeżeli zostanie zaniechana uprawa ziemniaków. Zwalczenie tego organizmu jest niezwykle trudne, do tego czasochłonne i wymaga stosowania wysokich standardów higienicznych. Urzędnicy od lat przeprowadzają inspekcje w poszukiwaniu Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Czy w każdej chwili mogą odwiedzić dowolne gospodarstwo, przedsiębiorstwo? Ile przeprowadzają kontroli w roku, jaki procent z nich kończy się zapoczątkowaniem procedur kwarantanny?
Bakteria Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus (w skrócie nazywana Cms) corocznie stwierdzana jest we wszystkich województwach. „Z uwagi na rozpowszechnioną produkcję ziemniaków w Polsce, zagrożenie ze strony tej bakterii jest bardzo duże. Należy dodać, że Polska wraz z Rumunią jest krajem członkowskim Unii Europejskiej o największej liczbie wykryć tej bakterii” - informuje Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA CHOROBY
Bakterioza pierścieniowa ziemniaka znana jest od ponad 100 lat. Występuje zarówno na roślinach, jak i bulwach ziemniaka w licznych krajach na świecie, w tym w Polsce. Przed II Wojną Światową bakterioza zniszczyła produkcję ziemniaków w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a przed kilkunastu laty była poważnym problemem w Finlandii. W większości krajów europejskich wykrywa się tę chorobę, ale dość sporadycznie - od 2 do 3 przypadków wykryć w roku.
Po akcesji do Unii Europejskiej Polska została zobowiązana do podjęcia dodatkowych działań, mających zapobiec rozwlekaniu bakterii Cms poza granice. Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus występuje powszechnie w strefie klimatu umiarkowanego.
W warunkach naturalnych bakterie Cms porażają wyłącznie rośliny ziemniaka (Solanum tuberosum). Cms nie przeżywa zimy w glebie, ale może przetrwać i zachowywać patogeniczność na workach, ścianach przechowalni, częściach maszyn i innym sprzęcie oraz resztkach pożniwnych, również na samosiewach rosnących na zainfekowanym polu.
Bakterie najczęściej są przenoszone wraz z zakażonymi sadzeniakami lub przez kontakt bulw porażonych ze zdrowymi. Szczególnie narażone są bulwy posiadające uszkodzone kiełki. Rzadko dochodzi do infekcji wtórnej na polu, aczkolwiek choroba może być przenoszona przez owady (mszyce, stonka ziemniaczana) oraz wodę.
Na polu symptomy infekcji na porażonych roślinach pojawiają się rzadko, zwykle pod koniec sezonu wegetacyjnego. Charakterystycznym objawem ujawniającym się przy silnym porażeniu roślin jest zwijanie się i więdnięcie liści z jednej strony łodygi, które stopniowo zmieniają barwę i w końcu stają się brunatne i nekrotyczne.
Fot. 1. Przekrój bulwy ziemniaka porażonej przez Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus
Rozwojowi choroby sprzyja sucha i upalna pogoda. W roślinie bakterie przemieszczają się systemem naczyniowym do łodyg i ogonków liściowych, skąd wnikają do korzeni i dojrzewających bulw. Na ich przekroju można dostrzec kremowo-żółte, z biegiem czasu ciemniejące przebarwienia tworzące charakterystyczny pierścień, od którego nadano nazwę chorobie. W późniejszych stadiach rozwoju infekcji wiązki przewodzące i ich okolice stają się miękkie, a po ściśnięciu bulwy z wiązek przewodzących wydostaje się śluz bakteryjny ze zmacerowanymi tkankami w postaci charakterystycznej serowatej masy. Skórka porażonych bulw staje się nieregularne popękana, co może sprzyjać infekcji wtórnej np. bakteriami powodującymi mokrą zgniliznę.
CLAVIBACTER MICHIGANENSIS SSP. SPEDONICUS - ORGANIZM KWARANTANNOWY
Bakteria Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus - sprawca bakteriozy pierścieniowej ziemniaka jest organizmem kwarantannowym, podlegającym obowiązkowi zwalczania z mocy prawa UE i krajowego. Stosowne wymogi określone zostały w prawodawstwie unijnym, tj. w Dyrektywie Rady 93/85/EWG z dnia 4 października 1993 r. oraz Dyrektywie Komisji 2006/56/WE z dnia 12 czerwca 2006 r. Zostały również przeniesione do prawodawstwa polskiego w formie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu się bakterii Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus.
BAKTERIOZA PIERŚCIENIOWA ZIEMNIKA - ILOŚĆ WYKRYĆ
„Właściwsze niż ilość wykryć przedstawienie jest liczby miejsc produkcji w których wykryta została bakteria Cms” - wyjaśnia PIORIN. „Za jedno miejsce produkcji uważane są wszelkie obiekty lub zgrupowania pól występujące jako pojedyncza jednostka produkcyjna lub uprawowa. Może być sytuacja, w której w jednym miejscu produkcji pobranych zostanie do badań laboratoryjnych kilka prób, niemniej bez względu na liczbę prób/partii, w których zostanie wykryta bakteria, całe miejsce produkcji uważane jest za porażone” - brzmi dalsze wyjaśnienie.
Liczba porażonych miejsc produkcji w ostatnich latach wygląda następująco:
|
Rok |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
|
Liczba miejsc produkcji z Cms |
751 |
654 |
693 |
743 |
Innym wartościowym wskaźnikiem jest stosunek prób porażonych bakterią Cms do ogólnej liczby prób pobranych w danym roku. Przedstawia to poniższa tabela:
|
Rok |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
|
% prób porażonych |
4,93 |
3,66 |
3,62 |
4,17 |
KONTROLE - PROCEDURA I CZĘSTOTLIWOŚĆ
W Polsce nadzór nad zwalczaniem w/w bakterii realizuje Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Zasady prowadzenia kontroli pod kątem występowania bakterii Cms wynikają przede wszystkim z rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 kwietnia 2007 r. w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się bakterii Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Szczegółowy zakres określono w wytycznych Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa.
Kontrole ziemniaków mogą być wykonywane w każdym miejscu, w którym znajdują się ziemniaki, tj. w czasie ich produkcji, przechowywania czy obrotu. Kontrolowane są również podmioty dokonujące przetwarzania bulw ziemniaka czyli np. zakłady przetwórcze. W 2018 r. Inspekcja wykonała 25 930 kontroli pod kątem obecności bakterii Cms.
Procedura kontroli zależy od jej charakteru. Trochę inaczej będzie wyglądać w czasie kontroli na drodze kiedy przewożone są bulwy ziemniaka, inaczej w czasie uprawy czy dystrybucji. Generalnie kontroli podlega dokumentacja towarzysząca ziemniakom, przeprowadzana jest ocena organoleptyczna (wizualna) upraw i/lub bulw ziemniaka, pobierane są próby do badań laboratoryjnych i wykonywane są analizy laboratoryjne pod kątem występowania tego organizmu. W przypadku gospodarstw objętych środkami kwarantannowymi kontrolowane jest także przestrzeganie ustalonych dla takich miejsc produkcji nakazów i zakazów.
Kontrolami mogą zostać objęte wszystkie podmioty, które są w posiadaniu ziemniaków, zarówno na etapie ich produkcji, przechowywania, wprowadzania do obrotu, sprzedaży, transportu, przerobu, itd.
Częstotliwość kontroli wynika przede wszystkim z rodzaju produkcji, tj. sadzeniaki ziemniaka (100% corocznie), a pozostałe ziemniaki (ok. 10% gospodarstw w każdym roku), a także statusu fitosanitarnego gospodarstwa (coroczne kontrole w okresie kwarantanny). W przypadku miejsc obrotu czy dystrybucji ziemniaków zależy to od skali i charakteru tej działalności, a także zagrożenia fitosanitarnego.
Fot. 2. Przekrój bulwy ziemniaka porażonej przez Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus
CZY KAŻDY ROLNIK MOŻE SPODZIEWAĆ SIĘ KONTROLI? CZY INSPEKCJE SĄ ZAPOWIEDZIANE?
„Każdy podmiot, który przechowuje, ale również produkuje, przemieszcza, wprowadza do obrotu bulwy ziemniaka, itd., może zostać skontrolowany pod kątem prawidłowości w zakresie spełnienia wymogów fitosanitarnych dla ziemniaka. Inspekcja nie ma obowiązku powiadamiania o zamiarze przeprowadzenia kontroli w przedmiotowym zakresie, niemniej w praktyce inspektorzy umawiają się z producentem na konkretny termin, tak aby był on obecny i zapewnił dostęp do gospodarstwa (np. pól, magazynów), dokumentacji oraz ziemniaków” - wyjaśnia PIORiN.
KONSEKWENCJE WYKRYCIA BAKTERIOZY
Wykrycie bakteriozy pierścieniowej w gospodarstwie produkującym ziemniaki powoduje:
- konieczność wykonania utylizacji partii ziemniaków uznanych za zakażone oraz innych, które mogły mieć kontakt z porażonymi bulwami i to w taki sposób, aby nie doszło do rozprzestrzeniania się choroby (parowanie, spalenie, zakopanie, przerób w gorzelni, krochmalnictwo),
- konieczność wykonania dezynfekcji infrastruktury gospodarstwa, która służy produkcji ziemniaka,
- obowiązek stosowania w latach następnych kwalifikowanego materiału sadzeniakowego (wolnego od bakteriozy),
- zakaz uprawy ziemniaka na polu na którym wykryto bakteriozę pierścieniową co najmniej, w zależności od przyjętego systemu/opcji, przez kolejne 3 lata (dotyczy produkcji towarowej) lub 4 lat (dotyczy produkcji kwalifikowanych sadzeniaków),
- dodatkowe wymogi w uprawie ziemniaków i ich obrocie w przypadku pochodzenia z miejsc prawdopodobnie zakażonych (innych pól niż zakażone).
Wszystkie te działania muszą odbywać się pod nadzorem Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Dla rolnika - producenta ziemniaków, oznacza to straty ekonomiczne i organizacyjne. Stosowane rekompensaty finansowe są niewielkie i nie w pełni pokrywają poniesione straty. Dla producentów sadzeniaków, dodatkowym obciążeniem finansowym jest pokrycie kosztów badań na obecność Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Do strat ekonomicznych dochodzi niewymierny stres rolnika, dla którego wykrycie choroby oznacza niemały kłopot; zwłaszcza, że sam najczęściej nie może wcześniej stwierdzić objawów wystąpienia choroby.
ZWALCZANIE CZY PROFILAKTYKA?
W chwili obecnej nie istnieją skuteczne metody, czy środki zwalczające bakteriozę pierścieniową. Dotychczas najbardziej skutecznym sposobem ograniczania bakteriozy pierścieniowej jest profilaktyka. Jednym z jej istotnych elementów jest rygorystyczna selekcja zdrowego materiału rozmnożeniowego. Krajowi producenci sadzeniaków nie są w stanie zapewnić ich dostatecznej ilości dla wszystkich nasadzeń, dlatego proponuje się, aby w jednym gospodarstwie używać materiał kwalifikowany najwyżej trzy sezony z rzędu, a następnie obowiązkowo kontrolować kolejne partie lub zakupić nowe sadzeniaki kwalifikowane.
Inne, ważne działania profilaktyczne to:
- zaprzestanie krojenia bulw przeznaczonych do sadzenia,
- unikanie uszkodzeń mechanicznych ziemniaków podczas zabiegów agrotechnicznych, zbioru, transportu, sortowania, mycia i przechowywania bulw,
- przestrzeganie zasad prawidłowego zmianowania,
- wysadzanie ziemniaków na glebach dobrze zmeliorowanych i przewiewnych,
- obserwacja zdrowotności roślin na plantacji przez producenta.
Zapewnienie higieny fitosanitarnej to element dobrej praktyki rolniczej, służącej zapobieganiu rozprzestrzeniania się bakteriozy pierścieniowej. Systematyczne usuwanie resztek roślin oraz gleby z przechowalni, opakowań, maszyn rolniczych i środków transportu jest warunkiem skutecznej eliminacji Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Dokładne oczyszczenie powierzchni, poprzedzające dezynfekcję jest ważne ze względu na niebezpieczeństwo neutralizacji substancji aktywnych zawartych w środkach dezynfekujących przez resztki organiczne.
Bakteria Cms jest organizmem kwarantannowym, podlegającym obowiązkowi zwalczania i w przypadku wystąpienia tej bakterii lub podejrzenia jej wystąpienia, należy skontaktować się z najbliższą jednostką PIORiN. Adresy dostępne są na stronie internetowej piorin.gov.pl w zakładce Struktura.
Zdjęcia zamieszczone w artykule zastały udostępnione przez PIORiN.
Źródła i polecane linki:
- Materiały otrzymane z Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa
- http://piorin.gov.pl/publikacje/ulotki/ i w szczególności:
- Produkcja ziemniaka wolnego od bakteriozy pierścieniowej zgodnie z zasadami integrowanej produkcji ziemniaka, opracowanie IHAR
- Zwalczanie bakteriozy pierścieniowej ziemniaka, opracowanie IOR-PIB
- http://piorin.gov.pl/prawo/rozporzadzenia/nadzor-fitosanitarny/ i Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu się bakterii Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus
- http://odr.pl/produkcja-roslinna/przemyslowe-i-okopowe/bakterioza-pierscieniowa-ziemniaka-w-skrocie-cms/
- https://www.ior.poznan.pl/plik,533,bakterioza-pierscieniowa-ziemniaka-pdf.pdf
