Wirus ASF jest jednym z bardziej wytrzymałych na warunki środowiska patogenów, są jednak substancje, które świetnie sobie radzą z jego inaktywacją i niszczeniem. Które najlepiej i najszybciej eliminują ASF i w jakich preparatach możemy je znaleźć? Do jakich działań w obrębie gospodarstw najlepiej nadają się poszczególne z nich? Czy są bezpieczne dla zwierząt, ludzi i sprzętów? Jak je stosować, aby zachowały najwyższą skuteczność?
Jak znaleźć ten idealny środek?
Cechami idealnego środka dezynfekcyjnego powinny być szybkie działanie, trwałość i wytrzymałość na zewnętrzne warunki, szerokie spektrum działania na bakterie, wirusy i grzyby, brak toksyczności dla ludzi i zwierząt, ekonomiczność użycia i stosunkowo niska cena. W praktyce ciężko jest znaleźć taki preparat, dodatkowo nadający się do wszystkich czynności związanych z dezynfekcją w obrębie gospodarstwa. Przy wyborze środków można kierować się sugestiami opublikowanymi m.in. przez Główny Inspektorat Weterynarii (Materiały Pomocnicze dla Hodowców Świń). Niestety w przedstawionym dokumencie wymieniono wiele preparatów ciężko dostępnych w naszym kraju, lub kompletnie nie przydatnych w gospodarstwach trzody chlewnej – np. środek do zasklepiania podojowego dla krów (Dip-Io 5000). W poszukiwaniu idealnego preparatu można również sugerować się produktami przebadanymi przez Państwowy Instytu Weterynaryjny w Puławach. Mimo wszystko w przypadku każdego z produktów najwięcej na temat działania, skuteczności i bezpieczeństwa dowiemy się sprawdzając subtancje czynne, jakie zostały w nim zastosowane. Przyjrzyjmy się zatem, co zawierają w sobie poszczególne produkty. Na końcu artykułu znajduje tabela porównująca skład większości dostępnych w naszym kraju produktów, często zawierających więcej niż jedną substancję czynną.
Analizujemy produkty – co w sobie zawierają? Działanie, bezpieczeństwo i zastosowanie
1. Formaldehyd
To substancja występująca w postaci łatwo rozpuszczalnego w wodzie gazu, stosowana w produktach w postaci płynnej lub gazowej, zazwyczaj w postaci 37% roztworu nazywanego formaliną. To ekstremalnie reaktywny środek, wchodzący w reakcję z białkami organizmów żywych, DNA i RNA , niszczący je i tym samym unieszkodliwiający bakterie, przetrwalniki i wirusy. Działa wolniej od glutardehydu (opis w dalszej części artykułu). Jest bardzo efektywnym dezynfektantem, jednak niezwykle toksycznym i szkodliwym, jego opary są drażniące nawet w bardzo niewielkim stężeniu (<1 ppm). Silnie podrażnia i uszkadza układ oddechowy, skórę i błony śluzowe ludzi i zwierząt. Może mieć również potencjalnie działanie rakotwórcze. Z tego powodu pomimo skuteczności jego zastosowanie jest dość ograniczone. W walce z ASF najczęściej jego opary stosuje się do dezynfekcji urządzeń elektrycznych. Nigdy nie powinien być stosowany w obecności zwierząt! Należy również dbać o własne bezpieczeństwo podczas jego stosowania, m.in. zakładając strój ochronny.
Produkty zawierające formaldehyd: Polana V3, Aldekol Des 03, Cid 20, Omnisept
2. Podchloryny
To najczęściej stosowane jako dezynfektanty związki chemiczne chloru, dostępne w formie płynnej (podchloryn sodu) lub stałej (podchloryn wapnia). To związki doskonale niszczące patogeny na czystych powierzchniach, szybko inaktywowane jednak przez wszelki materiał organiczny (odchody zwierzęce, zabrudzona słoma) i tracące w kontakcie z nim część swoich właściwości biobójczych. Z tego powodu przed dezynfekcją zawsze poleca się przeprowadzenie wstępnego mycia oczyszczanych powierzchni. Wodne roztwory podchlorynu sodu niszczą bakterie, wirusy, grzyby i spory, mają również relatywnie niską toksyczność. Właściwie każdy wirus, którego przetestowano okazał się w pewnym stopniu wrażliwy na podchloryn sodu. Jest rekomendowany na wirusa ASF z powodu wysokiej skuteczności w niskich stężeniach (0,5% aktywnego chloru w roztworze wystarcza do dezynfekcji) i tym samym również wydajności użycia. Należy jednak pamiętać, że środki zawierające podchloryny przechowywane zbyt długo mogą tracić część swoich właściwości. Z tego powodu należy zwracać uwagę na czas ich przydatności do stosowania. Podchloryny mają szerokie zastosowane, szczególnie polecane są jednak do dezynfekcji pomieszczeń inwertarskich dla zwierząt oraz sprzętów. Wirusa ASF niszczą nawet już po 3-10 minutach oddziaływania na powierzchnię.
Produkty zawierające podchloryn sodu: Janobio, Chlorotaab-D, Savo Prim
Produkty zawierające chloraminę T, która po rozpuszczeniu w wodzie tworzy podchloryn sodu, szczególnie polecane do dezynfekcji pomieszczeń inwertarskich: Dezosan, Chloramin® T, Halamid
3. ALDEHYD GLUTAROWY (GLUTARALDEHYD)
To skuteczny środek dezynfekujący, przydatny zwłaszcza w niskich temperaturach, które nie obniżają jego skuteczności. Wodne roztwory glutardehydu są skuteczne wobec bakterii, wirusów i grzybów, nie radzą sobie jednak z przetrwalnikami bakterii i mykobakteriami powodującymi gruźlicę. Ich działanie opiera się o destrukcję błon komórkowych, białek i materiału genetycznego. Najsilniej działają w pH zbliżonym do 7,5, a zaburzenie tej wartości może sprawić że ich skuteczność spadnie nawet 36 razy. W kontakcie z materiałem organicznym takim jak odchody zwierzęce ich skuteczność lekko spada. Nie powoduje korozji metalu i nie uszkadza gumy, czy tworzyw sztucznych. Jest bardzo toksyczny i potencjalnie rakotwórczy, z tego powodu nigdy nie powinno się go stosować w obecności zwierząt i bez odpowiedniego stroju ochronnego.
Produkty zawierające aldehyd glutarowy: Hypred Force 7, Via-Sept, Polana V3, Dr Surfasteril DX-15, Aldekol Des 03, Aldekol Des Ff, Aseptol Pro, Cid 20, Desintec Fl-Des Ga forte, Multicide 150, Hypred Force 7, Viroshield, Omnisept, Viragri Plus VT49, Virocid F
4. IV-RZĘDOWE ZWIĄZKI AMINOWE
IV-rzędowe związki aminowe są grupą jonowych związków chemicznych o strukturze umożliwiającej łatwe i skuteczne wiązanie się do dezynfekowanych powierzchni i oddziaływanie na nie. Większość produktów zawierające te substancje posiada w swoim składzie mieszaninę innych związków, która zwiększa ich efektywność działania i pomaga wycelować działanie wobec określonego patogenu, np. wirusa ASF. IV-rzędowe związki aminowe najlepiej radzą sobie z niszczeniem błon biologicznych, z tego powodu skutecznie niszczą bakterie i wirusy otoczone osłonką (takie jak wirus ASF). Niszczą mikroorganizmy również poprzez wiązanie się z DNA. W zależności od innych składników dodanych do produktu mogą być skuteczne również wobec całej gamy innych patogenów. Do zniszczenia wirusa ASF wystarczają nawet tak niskie stężenia IV-rzędowych związków aminowych jak 0,003%. Związki te są powszechnie stosowane jako dezyfektanty, nie poleca się ich jednak do antyseptyki, ponieważ udowodniono, że słabo radzą sobie z niszczeniem mikroorganizmów na powierzchni rąk. Idealnie sprawdzają się do dezynfekcji takich powierzchni jak podłogi i ściany. Mają relatywnie niską toksyczność, jednak przedłużony kontakt z nimi może spowodować podrażnienie skóry oraz układu oddechowego. Należy o tym pamiętać planując działania w obrębie dezynfekcji gospodarstwa.
Produkty zawierające IV-rzędowe związki aminowe: Via-Sept, Polana V3, Polana Lobbo, Dr Surfasteril DX-15, Aldekol Des 03, Aldekol Des Ff, Aseptol Pro, Cid 20, Desam Effekt M, Desintec Fl-Des Ga forte, Voigt Epidemed VC 400, Multicide 150, Hypred Force 7, Keno TM cox, KILL'OPS, Viroshield, Omnisept, Oxykol, Prontech, Prophyl 2000, Sanitas Forte Vet, Viragri Plus VT49, Virocid F
5. MONONADSIARCZAN (VI) POTASU
To łatwo rozpuszczalny w wodzie (najlepiej w ciepłej) związek będący silnym utleniaczem, powszechnie stosowany w środkach dezynfekcyjnych polecanych na wirusa ASF. Substancja ta jest stabilna, w kontakcie z materiałem organicznym (odchody, słoma) traci jednak część swoich właściwości. Rozwiązaniem tego problemu jest wstępne mycie powierzchni przed rozpoczęciem ścisłej dezynfekcji. Substancja w niskich stężeniach jest relatywnie mało toksyczna i odpowiednia do stosowania w obecności zwierząt, w wyższych stężeniach i nieprawidłowo stosowana powodować jednak może podrażnienie układu oddechowego, skóry, błon śluzowych oraz oczu. Poleca się ją do dezynfekcji pomieszczeń dla zwierząt i sprzętu. Środki ją zawierające są bardzo skuteczne, wymagają jednak 30 minut oddziaływania na powierzchnię, aby skutecznie ją odkazić.
Produkty zawierające mononadsiarczan (VI) potasu: Sulfoxid, Virkon S, Virkon Naturan, Ecocid® S, Virex
6. KWASY
Kwasy organiczne, do których należą takie związki, jak kwas cytrynowy, kwas mrówkowy, kwas glikolowy, kwas octowy i kwas nadoctowy mają potwierdzone, silne działanie wobec wirusa ASF. Kwas cytrynowy, jedna z najbardziej popularnych i bezpiecznych substancji od wieków stosowana w celu dezynfekcji w stężniu 2% jest bardziej skuteczna w niszczeniu wirusa ASF od podchlorynu sodu. Substancje z tej grupy mogą jednak wymagać nieco dłuższego czasu działania w porównaniu z innymi. Kwas cytrynowy poleca się do unieszkodliwiania odchodów i ścieków.
Produkty z kwasami organicznymi: Silveco, Dr Oxy-Des Foam, HPPA, Ecocid® S, Hyperox®, Incimaxx Aqua S-D, Incimaxx Des-N, Lerasept® Aktiv
Kwasy nieorganiczne, takie jak kwas siarkowy (VI), kwas fosforowy i kwas ortofosforowy również można spotkać w produktach do dezynfekcji, zazwyczaj w kombinacji z innymi składnikami. Wszystkie silne kwasy są w stanie zniszczyć wirusa ASF. Kwas solny (HCl) polecany jest do unieszkodliwiania odchodów i ścieków.
Produkty z kwasami nieorganicznymi: Incimaxx Aqua S-D, Viragri Plus VT49
7. WODOROTLENEK SODU (SODA KAUSTYCZNA), WODORTLENEK WAPNIA (WAPNO) I WĘGLAN SODU (SODA)
To grupa związków alkalicznych o podobnym działaniu, wyjątkowo skuteczna wobec wirusa ASF. Soda kaustyczna po rozpuszczeniu w wodzie tworzy wolne jony, które niszczą białka, tłuszcze i inne składniki mikroorganizmów. Ogromną zaletą związków z tej grupy jest zachowana wysoka skuteczność w kontakcie z materiałem organicznym. Z tego powodu są polecane do dezynfekcji ścieków oraz nawozu. Warto pamiętać o tym, że temperatura wpływa na efektywność związków chemicznych z tej grupy. O wiele mniejsze stężenia konieczne są do dezynfekcji przeprowadzanej w temperaturze 22°C niż 4°C. Poza unieszkodliwianiem nawozu i ścieków, przedstawione substancje nadają się do dezynfekcji pomieszczeń, maszyn i pojazdów oraz odzieży. 2% soda kaustyczna uważana jest za najsilniej działający wobec wirusa ASF związek chemiczny.
7. ZWIĄZKI FENOLOWE
Fenol to jeden z najstarszych środków chemicznych stosowanych do dezynfekcji. Jego skuteczność zwiększają wysokie tempeartury, szybko jednak spada w zbyt wysokim pH (w obecności związków alkalicznych), w obecności tłuszczy, mydeł i w niskiej temperaturze. W wysokich stężeniach łatwo penetruje błony biologiczne i prowadzi do śmierci komórek. Świetnie radzi sobie z przenikaniem przez materię organiczną. Z tego powodu do jego najważniejszych zastosowań należy unieszkodliwianie materiału biologicznego (który podlega późniejszemu zniszczeniu), np. odchodów zwierzęcych. Jego pochodne, takie jak krezole są bardziej aktywne od samego fenolu. Mieszaniny podchodnych fenolu stosuje się w dezynfekcji pomieszczeń, sprzętu medycznego i rąk.
Do związków fenolowych należy chlorokrezol – organiczny, rozpuszczalny w wodzie i tłuszczach alkohol o działaniu grzybobójczym, bakteriobójczym i wirusobójczym.
Produkty zawierające chlorokrezol: Neopredisan 135-1®, KC 5000
8. NADTLENEK WODORU
Czyli znana powszechnie woda utleniona, niszcząca poprzez utlenianie bakterie oraz grzyby, wykazująca również działanie inaktywujące wobec niektórych wirusów, zazwyczaj występujący w dezynfektantach jako jeden z kilku składników.
produkty: Lerasept® Aktiv, Incimaxx Des-N, Incimaxx Aqua S-D, Huwa-San Tr-50, HPPA, Oxy-Des Foam, Inwexol Silver 200/50P, Silveco
Praktyczne rady – na co zawsze zwracać uwagę przy wyborze preparatu?
CZAS DZIAŁANIA
Każdy produkt do dezynfekcji potrzebuje określonego czasu potrzebnego do kontaktu z odkażaną powierzchnią, aby mógł zadziałać i zniszczyć drobnoustroje. W przypadku większości preparatów czas ten jest dość długi i wynosi od 30 minut do kilku godzin, z kilkoma wyjątkami, np. w przypadku preparatów opartych na podchlorynie sodu. Czas działania ma ogromne znaczenie przy rozpatrywaniu środka, jaki chcemy zastosować np. w matach dezynfekcyjnych. Warto również brać pod uwagę szybkość wysychania środka, zwłaszcza latem. Jeśli zastosowany preparat wyschnie szybciej niż wynosi czas konieczny do skutecznej dezynfekcji, działanie będzie mijało się z celem. Z tego powodu należy zwracać uwagę na czynniki przyspieszające wysychanie, takie jak przeciągi i wentylacja.
STĘŻENIE ŚRODKA
Następnym istotnym parameterem jest stężenie stosowanego środka. Zawsze powinno się podążać za wskazówkami producenta i nie stosować zbyt niskich stężeń (wtedy ilość substancji będzie zwyczajnie zbyt niska aby zniszczyć drobnoustroje), jak również nie przekraczać zalecanych stężeń w górę (w przypadku zbyt dużego stężenia środek chemiczny w kontakcie z odkażanym materiałem organicznym spowoduje denaturację i nie będzie w stanie go przeniknąć i unieszkodliwić).
TEMPERATURA
To czynnik wpływający na skuteczność stosowanych środków. Większość środków chemicznych traci swoje właściwości w zbyt niskich temperaturach. W przypadku niektórych z nich (np. opatych na mononadsiarczanie (VI) potasu) efektywność działania w niskich temperaturach można zwiększyć poprzez dodatek odpowiednich substancji, np. glikolu propylenowego. Inne środki, takie jak aldehyd glutarowy, odpowiednią aktywność osiągają dopiero w bardzo wysokich temperaturach (15oC) i nie należy ich stosować zimą.
PRZEZNACZENIE
Zawsze należy dostosować środek do konkretnego działania w obrębie dezynfekcji. Warto uważnie czytać opakowanie produktu i wybierać najbardziej optymalne rozwiązania, również pod kątem kosztów. Np do dezynfekcji gnojowicy znacznie lepiej zastosować formaldehyd lub wodortlenek wapnia niż złożone preparaty handlowe.
Skład większości dostępnych w Polsce produktów o działaniu wirusobójczym, wymienionych przez Główny Inspektorat Weterynaryjny lub przebadanych przez Instytut Weterynaryjny w Puławach:
Produkt |
Substancje czynne |
Rekomendacja |
Agrisan 8090 |
chloramina T |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Aldekol Des 03 |
aldehyd glutarowy, formaldehyd, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Aldekol Des Ff |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Armex 2000 |
Związek chloru |
PIW PIB Puławy |
Aseptol Pro |
IV-rzędowe związki aminowe, aldehyd glutarowy |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Chloramin® T |
chloramina T |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Chlorotaab-D |
podchloryn sodu |
PIW PIB Puławy |
Cid 20 |
formaldehyd, aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe, glikosal, izopropanol |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Desam Effekt M |
syntetyczne polimery, mieszanina surfaktantów |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Desintec Fl-Des Ga forte |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Dezacid VR Red |
mono-nadsiarczan potasu |
PIW PIB Puławy |
Dezosan |
chloramina T |
PIW PIB Puławy |
Dr Oxy-Des Foam |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne, mieszanina surfaktantów |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Dr Surfasteril Dx-15 |
IV-rzędowe związki aminowe, aldehyd glutarowy, izopropanol |
PIW PIB Puławy |
Ecocid® S |
Mono-nadsiarczan potasu, kwasy organiczne, surfaktanty |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Halamid |
chloramina T |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
HPPA |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Huwa-San Tr-50 |
nadtlenek wodoru, azotan srebra |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Hyperox |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne, surfaktanty |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Hypred Force 7 |
aldehyd glutaralowy IV-rzędowe związki aminowe |
PIW PIB Puławy Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Incimaxx Aqua S-D |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne, kwas siarkowy (VI) |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Incimaxx Des-N |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne, surfaktanty |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Inwexol silver 200/50P |
nadtlenek wodoru |
PIW PIB Puławy |
Janobio |
podchloryn sodu |
PIW PIB Puławy |
KC 5000 |
chlorokrezol |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Keno TM cox |
IV-rzędowe związki aminowe, syntetyczne polimery |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Kill’ops |
IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Lerasept Aktiv |
nadtlenek wodoru, kwas organiczny |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Multicide 150 |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Neo Opp 2 |
fenylofenol |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Neopredisan 135-1 |
chlorokrezol |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Omnisept |
formaldehyd, aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Oxykol |
IV-rzędowe związki aminowe, kwas organiczny |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Polana Lobbo |
IV-rzędowe związki aminowe |
PIW PIB Puławy |
Polana V3 |
formaldehyd, aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
PIW PIB Puławy |
Prontech |
IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Prophyl 2000 |
chlorokrezol, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Q-250 |
związek aldehydowy, IV-rzędowe związki aminowe |
PIW PIB Puławy |
Sanitas Forte Vet |
IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Savo Prim |
podchloryn sodu, anionowe środki powierzchniowo czynne |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Silveco |
nadtlenek wodoru, kwasy organiczne |
PIW PIB Puławy |
Sulfoxid |
mono-nadsiarczan potasu |
PIW PIB Puławy |
Taab-1 |
IV-rzędowe związki aminowe |
PIW PIB Puławy |
Via-Sept |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe, syntetyczne polimery |
PIW PIB Puławy |
Viragri Plus VT49 |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe, kwas fosforowy, kwas ortofosforowy, metanol, alkohol metylowy |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Virex |
mono-nadsiarczan potasu, dichloroizocyjanian sodu |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Virkon S |
mono-nadsiarczan potasu |
PIW PIB Puławy Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Virocid F |
alkohol, aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Viroshield |
aldehyd glutarowy, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Voigt Epidemed VC 400 |
etanoloamina, IV-rzędowe związki aminowe |
Główny Inspektorat Weterynaryjny |
Uwaga: w tabeli zastosowano zbiorcze kategorie niektórych substancji, poszczególne preparaty mogą różnić się od siebie konkretnymi związkami chemicznymi w obrębie grupy, np. IV-rzędowych związków aminowych.
Źródła:
Juszkiewicz, M., Walczak, M., & Woźniakowski, G. (2019). Characteristics of selected active substances used in disinfectants and their virucidal activity against ASFV. Journal of Veterinary Research, 63, 17-25.
Krug, Peter W., et al. (2012). Disinfection of foot-and-mouth disease and African swine fever viruses with citric acid and sodium hypochlorite on birch wood carriers. Veterinary Microbiology 156, 96-101.
https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/materialy-pomocnicze-dla-hodowcow-swin
https://lek.vet/2018/08/19/asf-czy-mozna-wybrac-skuteczny-sposob-dezynfekcji/