USD -
4.0417
EUR -
4.3177
GBP -
5.0220
DKK -
0.5789
Jak to się dzieje, że ptaki, nawet nie uczone przez rodziców, potrafią odnaleźć się w przestrzeni i dolecieć do wybranego celu? Czy potrafią kierować się gwiazdami? W kontekście gwiazdy, choć najpewniej komety, wskazującej Betlejem, pytania takie często zadawane są badaczom łączącym nauki przyrodnicze ze zrozumieniem pewnych fenomenów kulturowych. Choć u nas środek zimy, a wiele naszych gatunków lęgowych, odpoczywa w Afryce, to przecież zaraz będą podejmowały drogę powrotną do miejsc rozrodu. Czy na zimowiskach już myślą o powrocie do domu? Czy uczą się mapy świata by wiedzieć jak trafić do Polski?
Jak mówi tradycja mędrcy ze Wschodu kierowali się widokiem gwiazdy, a arabska legenda dodaje, że gdy oni spali to wielbłądy podążały za jej światłem. Czy w tej wizji może być ziarno prawdy? Czy zwierzęta rzeczywiście potrafią trasę wędrówki układać względem gwiazd? Oczywiście, że tak! Co do tego nie mamy żadnych wątpliwości. Zwierzęta świetnie odnajdują się w przestrzeni, czy to dzięki zmysłowi magnetycznemu, czy znakom terenowym – tutaj zresztą udział specjalny ma wyjątkowa gwiazda – Słońce. Dzięki światłu słonecznemu my i zwierzęta po prostu widzimy drzewa, rzeki, skały i możemy sobie układać lub modyfikować wewnętrzne mapy i plany podróży. Tych mechanizmów orientacji w terenie jest całkiem sporo, ale właśnie orientacja na gwiazdy, czy precyzyjniej na konstelacje gwiazd jest czymś niesamowitym. Najprawdopodobniej to bardzo stary ewolucyjnie mechanizm, bowiem nawet żuki gnojowe potrafią spoglądać w niebo i kierować się Drogą Mleczną. Mistrzami gwiezdnej nawigacji jednak zdecydowanie są ptaki. Gatunków potrafiących wykorzystać mapę nieba jest całkiem sporo. Można by zatem zapytać wprost: czyli to nie tylko Homo sapiens potrafi rozróżniać gwiazdozbiory? Tak, i to w sposób dynamiczny, co oznacza, że na półkuli północnej świetnie orientują się względem Gwiazdy Polarnej, a przelatując na półkulę południową kompas ustawiają względem Krzyża Południa.
Czyż nie brzmi to jak bajka? Może to tylko efekt nadinterpretacji badaczy? Patrzą, że ptaki lecą w kierunku wybranych konstelacji i przypisują temu wielkie zdolności. Obserwacja bezpośrednio w terenie to jedna z metod, ale zapewniam, że akurat co do reakcji ptaki na światło gwiazd mamy całkiem porządne prace eksperymentalne. By zbadać ich kompas gwiezdny ptaki umieszczano w specjalnych planetariach, gdzie manipulowano kątem nachylenia i jasnością „nieba”. Badania takie rozpoczęto już w latach 70-tych ubiegłego wieku, a z czasem zmieniła się technika i dokładność pomiarów. Na przykład w ubiegłym roku, okazało się, że kompas gwiezdny, i to bardzo dokładny, posiadają nawet gołębie miejskie, ptaki które przecież nie podejmują wędrówek, a całe ich życie często zamyka się na przestrzeni paru kilometrów kwadratowych. Tym niemniej komórki w ich mózgach są niesamowicie wrażliwe na drobne zmiany w natężeniu światła, co zresztą próbuje się wykorzystywać w poprawie funkcjonowania układu nerwowego ludzi. Jeszcze lepiej mechanizmy nawigacji gwiezdnej poznano u muchołówek, pokrzewek i rudzika. Gatunki te łączy nocny sposób migracji, wtedy, kiedy jest spokojniej i bezpieczniej.
Związki astronomii z ornitologią
Przyznaje, że lubię patrzeć w gwiazdy! Niektórzy nawet twierdzą, że z obserwacji gwiazdozbiorów, powstało ptasiarstwo, czyli amatorskie podglądanie ptaków. Może to projekcja mojej wyobraźni, ale naprawdę istnieją amerykańskie badania pokazujące, że w dobie COVID-19 obserwacje gwiazd, coraz częściej zastępowane są właśnie obserwacjami ptaków. Uważam, że to w pełni uzasadnione. Gdybym miał wskazywać na związki astronomii z ornitologią, to jest ich znacznie więcej niż nawigacja ptaków podczas wędrówek. To także nazwy nadawane konstelacjom gwiezdnym, doskonale świadczące o kulturowej roli ptaków. Wszak na niebie znajdziemy Łabędzia, Gołębia, Kruka, Orła czy Żurawia. Wystarczy tylko dobrze poszukać, choć czasami niezbędna będzie podróż na inną półkulę.
Zima dopiero się rozkręca, a wielu z nas już marzy o wiosennym słońcu i czeka na przyloty ptaków. Warto jednak pamiętać, że to zimowe długie noce doskonale sprzyjają oczekiwaniom. Na razie gatunków jest niewiele, ale i tak warto w nocy wybrać się do ogrodu i nasłuchiwać. Już teraz swoje pohukiwania rozpoczęły sowy, a tuż po zmierzchu słychać pojedyncze kosy i rudziki. Gdybym miał jednak doradzać coś więcej, to warto wybrać się w ciemną okolicę, w miejsce niezanieczyszczone sztucznym światłem. I widok nieba tam piękniejszy, ptaki mniej zestresowane, a nasz sen także będzie lepszy. Jest i jeszcze jedna rzecz, ostatnio jakoś najbardziej mi bliska. Istnieją całkiem ciekawe badania pokazujące, że obserwacje nieba i ptaków, łączy dobroczynny wpływ na nasze umysły, na procesy pamięci, wyciszenie – słowem terapia pod zimowym niebem, z widokiem na gwiazdy i ptaki (więcej tutaj - kliknij). Chwila romantyki z fantastycznym wpływem na nasz mózg. Może i po to są zimowe wakacje?
Literatura:
Melzer, J. E., & Madison, R. W. (2020). Birds do it, Bees do it: A bio-inspired look at wayfinding and navigation tools for augmented reality. In Optical Architectures for Displays and Sensing in Augmented, Virtual, and Mixed Reality (AR, VR, MR) (Vol. 11310, p. 113100K). International Society for Optics and Photonics.
Pakhomov, A., & Chernetsov, N. (2020). A hierarchy of compass systems in migratory birds. Biological Communications 65, 3.
Sjöberg, S., & Muheim, R. (2016). A new view on an old debate: type of cue-conflict manipulation and availability of stars can explain the discrepancies between cue-calibration experiments with migratory songbirds. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 10, 29.
Tryjanowski, P., Sparks, T. H., Kuźniak, S., Czechowski, P., & Jerzak, L. (2013). Bird migration advances more strongly in urban environments. PLoS One, 8(5), e63482.
