Jak co roku właśnie 31 maja obchodzimy Dzień Bociana Białego, chyba najbardziej polskiego z naszych ptaków. Znany i lubiany stał się jednym z najdłużej monitorowanych gatunków na świecie. Liczebność wybranych populacji bocianów jest stale rejestrowana od blisko 100 lat.
Poniżej przedstawiamy informację przygotowaną przez dr. Marcina Tobółkę ze współpracującej z naszym portalem Katedry Zoologii UP w Poznaniu. Warto zwrócić uwagę, jak życie bocianów zmienia się dosłownie na naszych oczach.
Symbol polskiej wsi
Bocian biały to gatunek znany chyba wszystkim, również tym, którzy nie interesują się ptakami. Jest tak m.in. dlatego, że gnieździ się blisko zabudowań ludzkich już od kilkuset lat. Przylatuje wczesną wiosną i jest jednym z pierwszych długodystansowych migrantów rozpoczynających lęgi w Europie. W dodatku, charakterystyczne czarnobiałe upierzenie i czerwone nogi oraz dziób sprawiają, że bocian biały jest postrzegany jako gatunek charyzmatyczny i chętnie wykorzystywany jako ikona ochrony przyrody. To przecież także nieodłączny symbol i element polskiej wsi.
Znany i lubiany stał się jednym z najdłużej monitorowanych gatunków na świecie. Liczebność wybranych populacji bocianów jest stale rejestrowana od blisko 100 lat. W efekcie gatunek ten doczekał się wielu opracowań naukowych. Wiemy o nim naprawdę dużo, począwszy od procesów wpływających na liczebność i demografię, dietę, biologię i ekologię lęgów, po szczegółowe aspekty fizjologii, genetyki, mikrobiologii czy toksykologii.
Migracja ze wsi do miasta i zimowanie w Hiszpanii
Również w Katedrze Zoologii istnieje długoletnia tradycja badań nad bocianem białym. Do niedawna można było sądzić, że gatunek ten jest dobrym wskaźnikiem różnorodności krajobrazu rolniczego. Jednak coraz więcej doniesień naukowych z półwyspu Iberyjskiego i północnej Afryki wskazuje na to, że bociany podlegają silnemu procesowi urbanizacji. Wiele populacji zasiedla tam miasta i żeruje na terenach miejskich i podmiejskich, w tym na składowiskach odpadów. To przekłada się na ich stan zdrowia, który z jednej strony objawia się lepszym odżywieniem piskląt, a z drugiej skróceniem telomerów lub nosicielstwem antybiotykoopornych szczepów bakterii.
Wiele badań wskazuje jednak na to, że zwiększona synurbizacja i rozpoczęcie korzystania ze składowisk odpadów przyczyniły się do intensywnego wzrostu populacji bocianów białych w zachodniej Europie, po wielu latach spadku liczebności w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Całoroczna dostępność pokarmu na otwartych składowiskach odpadów wpływa na zmiany zachowań wędrówkowych. Obecnie ponad 25 tysięcy bocianów corocznie rezygnuje z ryzykownej wędrówki do Afryki Zachodniej i spędza zimę na Półwyspie Iberyjskim, żerując właśnie na składowiskach odpadów, gdzie znajdują wysokoenergetyczny pokarm w dużej obfitości.
Bociany coraz częściej żerują na składowiskach odpadów
Czy podobne procesy dotyczą bocianów mieszkających w Europie Środkowej i Wschodniej? Wyniki najnowszych badań z Polski wskazują na to, że zjawisko synurbizacji bocianów w tej części Europy dopiero się rozpoczyna. Pierwsze prace dotyczące bocianów białych żerujących na składowiskach odpadów zostały opublikowane w 2010 roku. Wtedy opisywano to jako zjawisko nowe, dotyczące niewielu osobników. Jednak wiemy, że w okresie wędrówki bociany białe korzystają ze składowisk odpadów na trasie przelotu w Europie południowo-wschodniej, na Bliskim Wschodzie czy w Afryce; potwierdzają to też dane z nadajników, które założyliśmy na młode bociany w ostatnich latach.
W 2016 roku, przy współpracy z wieloma obserwatorami z Polski, przeprowadziliśmy ogólnopolską inwentaryzację składowisk odpadów pod kątem wykorzystania przez bociany białe. Wiemy, że w wielu miejscach w Polsce na składowiskach odpadów może żerować nawet ponad 100 bocianów dziennie, jednak zwykle są to grupy kilku, kilkunastu osobników. Mogą to być zarówno ptaki lęgowe, jak i młodociane nie lęgowe bociany, które przylatują na tereny lęgowe, ale jeszcze nie zajmują gniazd. Bociany budujące gniazda w miastach w Polsce to wielka rzadkość, większość decyduje się na zasiedlanie wsi lub małych miasteczek. W niektórych latach jednak, bliskość składowiska odpadów pozytywnie wpływa na prawdopodobieństwo zajęcia gniazda. Natomiast odległość do składowisk odpadów już nie przekłada się na liczbę młodych odchowywanych przez pary lęgowe, co wskazuje, że składowiska nie są podstawowym źródłem pokarmu, a jedynie pewnym uzupełnieniem diety lub gniazda blisko składowisk są zasiedlane przez osobniki młodociane i niedoświadczone, które dopiero uczą się jak skutecznie wyprowadzać lęgi.
Czy bociany zostaną w Polsce?
Jednak w ostatnich 5 latach obserwujemy zwiększone liczebności bocianów odwiedzających składowiska. To już nie kilka, kilkanaście, a raczej kilkanaście, kilkadziesiąt. Dzięki zakładanym obrączkom wiemy, że ptaki korzystające ze składowisk to zarówno osobniki młodociane, jak i dojrzałe osobniki lęgowe. Co więcej, kilku naszych współpracowników donosi o powstaniu małych kolonii gniazd bocianich w bezpośrednim sąsiedztwie składowisk lub nawet na samych wysypiskach śmieci. Jednak nadal zjawisko to nie ma takiej skali jak na Półwyspie Iberyjskim. Wydaje się jednak, że wraz z intensyfikacją rolnictwa zjawisko to może się rozwijać w Europie Środkowowschodniej i proces ten nieco przypomina historię bocianów w Europie Zachodniej.
Jednak nadal tereny rolnicze, szczególnie te o tradycyjnym sposobie użytkowania, obfitujące w łąki, pastwiska i naturalne tereny podmokłe są preferowane przez bociany zamieszkujące Polskę. Niestety, takie typy użytkowania stopniowo znikają, a wraz z nimi znikają bociany. Jest tak przynajmniej na południu i zachodzie Polski. Czy polskie bociany przystosują się do zmian w środowisku i nauczą się korzystać z nowych źródeł pokarmu? Pewnie dowiemy się o tym w niedalekiej przyszłości.
Wykorzystana literatura:
Bialas, J.T., Dylewski, Ł. and Tobolka, M., 2020. Determination of nest occupation and breeding effect of the white stork by human-mediated landscape in Western Poland. Environmental Science and Pollution Research, 27(4), pp.4148-4158.
Bialas, J.T., Dylewski, Ł., Dylik, A., Janiszewski, T., Kaługa, I., Królak, T., Kruszyk, R., Pawlukojć, K., Pestka, Z., Polakowski, M. and Zbyryt, A., 2021. Impact of land cover and landfills on the breeding effect and nest occupancy of the white stork in Poland. Scientific reports, 11(1), pp.1-14.
Ciach, M. and Kruszyk, R., 2010. Foraging of white storks Ciconia ciconia on rubbish dumps on non-breeding grounds. Waterbirds, 33(1), pp.101-104.
Höfle, U., Jose Gonzalez-Lopez, J., Camacho, M.C., Solà-Ginés, M., Moreno-Mingorance, A., Manuel Hernández, J., De la Puente, J., Pineda-Pampliega, J., Aguirre, J.I., Torres-Medina, F. and Ramis, A., 2020. Foraging at Solid Urban Waste Disposal Sites as Risk Factor for Cephalosporin and Colistin Resistant Escherichia coli Carriage in White Storks (Ciconia ciconia). Frontiers in Microbiology, 11, p.1397.
Kruszyk, R. and Ciach, M., 2010. White Storks, Ciconia ciconia, forage on rubbish dumps in Poland—a novel behaviour in population. European Journal of Wildlife Research, 56(1), pp.83-87.
Pineda-Pampliega, J., Ramiro, Y., Herrera-Dueñas, A., Martinez-Haro, M., Hernández, J.M., Aguirre, J.I. and Höfle, U., 2021. A multidisciplinary approach to the evaluation of the effects of foraging on landfills on white stork nestlings. Science of The Total Environment, 775, p.145197.
Tekst i zdjęcia: Dr Marcin Tobółka (Katedra Zoologii UP w Poznaniu)
