Wyścig zbrojeń: gąsiorek i kukułka

Pasożytnictwo lęgowe jest zjawiskiem dobrze znanym w ptasim świecie. Powszechnymi przykładami takich pasożytów są kukułkowate, których na świecie żyje aż 140 gatunków, ale w Polsce tylko jeden, za to świetnie znany gatunek, kukułka zwyczajna Cuculus canorus.

 

Od dziesiątek lat badacze zastanawiają się nad tym, dlaczego niektóre gatunki świetnie rozpoznają podrzucane do ich gniazd kukułcze jaja, a inne zupełnie sobie z tym nie radzą i akceptują pasożyta. Po raz kolejny z zagadnieniem zmierzyli się naukowcy z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu: prof. Piotr Tryjanowski i jego student Mariusz Janowski, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach: prof. Artur Goławski oraz Uniwersytetu w Cambridge: prof. Tim Sparks.

 

Kukułki podrzucają jaja, które imitują jaja gospodarza, ale część gatunków – gospodarzy wykształciła skuteczne mechanizmy obronne. Ptaki mogą usuwać podłożone jajo, opuszczać lęg, czy budować nowe gniazdo zabudowując stare. W niektórych przypadkach dochodzi więc do straty lęgu gospodarza, ale rozród kukułki też zostaje zahamowany. Niektóre gatunki – gospodarze, potrafią nawet składać jaja o tak specyficznym wyglądzie, że utrudnia to kukułce skuteczne podłożenie swojego jaja.

 

A jak to robi dzierzba gąsiorek? Jeszcze 40-50 lat temu gatunek ten należał do podstawowych gospodarzy kukułki, a stopień zapasożycenia jego gniazd sięgał nawet 5%. W ostatnich latach notuje się jednak jedynie pojedyncze przypadki tego zjawiska. Wiele wskazuje na to, iż dzierzby nauczyły się rozpoznawać jaja kukułki i usuwają je, co skutecznie doprowadziło do zmniejszenia strat w lęgach wywołanych pasożytnictwem gniazdowym. Potwierdzano to nie tylko monitorując gniazda dzierzb, ale wykonując eksperymenty manipulacyjne. Jednakże, prowadzone badania w większości przypadków ograniczały się jednak tylko do podkładania sztucznych jaj i obserwacji efektu usuwania jaja. Polscy badacze stwierdzili jednak, iż samo podrzucanie jaj przez badaczy, choć to metodyczny standard, zupełnie nie oddaje stopnia komplikacji zjawiska. Przecież w terenie gąsiorek, jak i inny potencjalny pasożyt, nie od razu odnotowują dodatkowe jajo w gnieździe, ale przecież wcześniej także widzą i słyszą kukułkę.

 

Badacze chcieli więc sprawdzić, czy stopień rozpoznawania i usuwania jaj kukułki jest powiązany z wyraźnie zaznaczoną obecnością pasożyta w okolicach gniazdach dzierzb. W tym celu znalezione lęgi gąsiorka podzieli na dwie grupy. W pierwszej grupie podkładano wyłącznie sztuczne jajo imitujące jajo kukułki, a w drugiej grupie, oprócz sztucznego jaja prezentowano też manekina kukułki wraz z charakterystycznym głosem samca, odtwarzanym ze specjalnych głośniczków. Badania prowadzono w Wielkopolsce i Podlasiu.

 

Gąsiorki, już po 5 dniach, usunęły sztuczne jaja aż z 90% gniazd, co potwierdza, że gatunek ten bardzo dobrze identyfikuje obce jaja w swoim gnieździe. Inny rodzaj obrony przed pasożytnictwem, jakim jest opuszczenie lęgu nastąpił w 1,5% lęgów, a sztuczne jajo zostało zaakceptowane w tylko 8,5% ze 130 lęgów poddanych eksperymentom. Co najważniejsze, w lęgach, przy których prezentowano manekina kukułki zostało usuniętych więcej jaj w porównaniu z lęgami, gdzie tylko podkładano sztuczne jajo.

 

Gąsiorki rozpoznają kukułkę; agresja dzierzb w kierunku manekina kukułki dotyczyła ponad 70% lęgów, a częściej agresywne były samce niż samice. Jednakże, na te wyniki duży wpływ miał obszar badań, co sugeruje pewne lokalne schematy zachowań względem pasożyta.

 

Dzierzby to silne i bardzo inteligentne ptaki i radzą sobie z kukułką całkiem nieźle, czy odwołując się do teorii ewolucyjnej, wyraźnie zwyciężają w „wyścigu zbrojeń” z kukułkami.  Czy podobnie jednak radzą sobie inne gatunki, np. trzcinniczki czy świergotki, mniej inteligentne i słabsze fizycznie, a przez to bardziej podatne na pasożytnictwo lęgowe? – Sami pewnie tej zagadki nie rozwiążemy, bo od lat fascynują nas właśnie dzierzby, ale chętnie zobaczymy badania innych badaczy i oczywiście odwołania się do naszej pracy – zgodnie dodają prof. Goławski i prof. Tryjanowski.

 

Opisywane wyniki można znaleźć na stronie czasopisma Acta Ethologica – praca dostępna dla każdego w systemie open access: Tryjanowski P., Goławski A., Janowski M., Sparks T.H. 2021. Does experimentally simulated presence of cuckoo (Cuculus canorus) affect egg rejection and breeding success in the red-backed shrike (Lanius collurio)? Acta Ethologica - kliknij. 

 

… i gospodarz – dzierzba gąsiorek. Fot. Artur Goławski