Natura 2000 to największa na świecie sieć obszarów chronionych, zapewniająca łączność siedlisk gatunków migrujących, takich jak żuraw. Niegdyś bardzo nieliczny, obecnie gromadzi się w stadach sięgających nawet 200 000 osobników. Ptaki chętnie żerują na terenach uprawnych wokół mokradeł, powodując szkody rekompensowane sumami dochodzącymi do 400 000 euro rocznie.
Problematyczne gatunki migrujące
Tworzenie obszarów chronionych jest kluczowe dla zachowania bioróżnorodności naszej planety. Rezerwaty i parki narodowe uratowały już nie jeden zagrożony gatunek przez wyginięciem.
Tereny o ograniczonej powierzchni są jednak często zbyt małe aby sprostać wymaganiom zwierząt o dużych rozmiarach ciała, migrujących i gromadzących się w licznych grupach.
Nierzadko w takich wypadkach dzicy mieszkańcy rezerwatów i parków narodowych przenoszą się na okoliczne obszary wykorzystywane przez człowieka i są tam źródłem wielu konfliktów.
Jednym ze środków zapobiegających takim sytuacjom jest tworzenie nie pojedynczych obszarów objętych ochroną, ale całych ich sieci, zwiększających łączność między siedliskami gatunków, dla których granice państwowe nie istnieją.
Dobrym przykładem jest program Natura 2000, w ramach którego powstała sieć obszarów objętych ochroną na całym terytorium Unii Europejskiej.
Największa sieć obszarów chronionych
Natura 2000 to największa na świecie sieć obszarów chronionych, obejmująca aż 18% gruntów 28 państw członkowskich UE. Funkcjonalną łączność między siedliskami gatunków migrujących zapewniają na nich prawnie dyrektywa ptasia i siedliskowa.
Skuteczność programu w osiąganiu założonych z celów jest jednak często podważana. Zarzuca się m.in. brak wystarczającej łączności między siedliskami spowodowany słabą współpracą państw członkowskich podczas wdrażania programu Natura 2000.
Natura 2000 nie jest siecią obszarów ścisłej ochrony. Na terytoriach objętych programem zezwala się również na użytkowanie gruntów przez ludzi, np. w ramach zrównoważonego rolnictwa i leśnictwa.
Jednakże pojawiające się ograniczenia użytkowania gruntów, dotyczące m.in. określonych warunków wypasu powszechnie powodują konflikty.
Problemy sprawiają również chronione gatunki powodujące szkody na otaczających siedliska obszarach uprawnych.
Jaki jest więc bilans zysków i kosztów? Czy program Natura 2000 zdołał rozwiązać problem migrujących gatunków, czy przyczynił się tylko do zwiększenia liczby konfliktów pomiędzy ludźmi, a dziką przyrodą?
A jeśli tak, to co możemy na to poradzić?
Odpowiedzi można poszukać przyglądając się sytuacji żurawia (Grus grus), pięknego i majestatycznego ptaka, którego populacja w Zachodniej Europie w ostatnich dekadach dramatycznie spadła, a następnie wzrosła.
Sukces ochrony żurawia
Żurawie w momencie obejmowania ochroną w ramach dyrektywy ptasiej w 1979 roku były bardzo nieliczne, głównie z powodu degradacji terenów podmokłych.
Wkrótce potem ich liczba szybko wzrosła. Ostatnie szacunki liczebności populacji w Europie Zachodniej pokazały, że może ich być około 500 000.
Duże stada żurawi gromadzą się na siedliskach obszarów Natura 2000, takich jak m.in. Lac du Der-Chantecoq we Francji, gdzie ich liczba dochodzi nawet do 200 000.
Podobnie do innych dużych ptaków roślinożernych (np. gęsi i łabędzi), żurawie dzielą swój czas między tereny podmokłe i miejsca, w których mogą nocować, oraz sąsiadujące obszary rolnicze, w których żerują w ciągu dnia.
Rosnące populacje żurawi, gęsi i łabędzi często powodują znaczne szkody w uprawach poprzez żerowanie i deptanie upraw m.in. zbóż i ziemniaków.
Nazwanie żurawi bezwględnymi szkodnikami byłoby jednak ogromną przesadą. Ptaki często zbierają resztki pożniwne na ścierniskach, nie powodując żadnych strat w uprawach.
Mimo wszystko wzrost liczebności żurawi w Europie jest na tyle znaczny, że przekłada się na bardzo wysokie koszty odszkodowań wypłacane za straty w uprawach.
Przykładowo suma rekompensat za straty w żniwach spowodowana przez te ptaki w okolicach wspomnianego Lac du Der-Chantecoq we Francji wyniosła aż 190 000 EUR w latach 2005–2008.
W Szwecji w 2017 roku podobne odszkodowania wyniosły aż 400 000 EUR.
Jak żuraw korzysta z Natura 2000?
Czy więc aby na pewno Program Natura 2000 zapewnia tym ptakom odpowiednią liczbę siedlisk? W jaki sposób żurawie korzystają z dostępnych im chronionych obszarów? Czy ptaki są zmuszone do przenoszenia się na obszary rolnicze, gdzie mogą powodować szkody?
Aby to prześledzić międzynarodowa grupa naukowców ze Szwecji, Danii, Szkocji oraz Litwy w jednym z najnowszych badań śledziła zachowanie 32 żurawii przez aż 4 okresy migracyjne.
Wyniki badań pokazały, że sieć Natura 2000 w większości spełnia potrzeby ptaków i pokrywa obszary, na których żurawie faktycznie zatrzymują się podczas swoich migracji.
Dotyczyło to zwłaszcza noclegowisk ptaków. Prawdopodobieństwo, że żurawie wrócą na noc na obszary Natura 2000 wynosiło w badaniu aż 97%.
Problematyczny może być jednak schemat żerowania reprezentowany przez ptaki. W ciągu dnia prawdopodobieństwo znalezienia żurawi żerujących na obszarach rolnych wynosiło 68%.
Żurawie wybierały obszary położone blisko noclegowisk. Uprawy znajdujące się daleko od mokradeł nie były przez nie odwiedzane.
Co zrobić z żarłocznym żurawiem?
Nie trudno zrozumieć, że zwyczaj ptaków do korzystania z upraw jest bardzo niekorzystny z punktu widzenia zarówno interesów rolników, jak i celów ochroniarskich.
Rosnąca liczba ptaków, które lubią żerować w dużych gromadach na uprawach wokół miejsc postoju może prowadzić do bardzo dużych strat. To z kolei powoduje niechęć wobec ochrony ptaków, programów odbudowy terenów podmokłych i całej idei Natura 2000. Konflikty na tym tle zaostrzają się m.in. w Hiszpanii i Izraelu.
Żurawie nie są wyjątkiem. Podobne szkody w uprawach powodować mogą niektóre chronione gatunki gęsi i łabędzi, których liczebność w ciągu ostatnich trzech dekad również znacząco wzrosła.
Co zrobić z takim fantem? Rozwiązaniem konfliktów może być wyłącznie odpowiednia współpraca z rolnikami w ramach programu Natura 2000.
Konflikty da się łagodzić
Zgodnie z artykułem 9. dyrektywy ptasiej, państwa członkowskie mogą podejmować działania w celu zapobiegnięcia poważnym szkodom w uprawach.
Do ochrony pól przed chronionymi ptakami stosować można różne metody odstraszające i tworzenie alternatywnych żerowisk. A kiedy szkód nie da się uniknąć, pozostaje wypłata rekompensat.
Obecnie brakuje uniwersalnych ustaleń, które określiłyby najskuteczniejszą strategię ochrony upraw przed zagrożonymi gatunkami ptaków. Ich liczebność rośnie, a wraz z nią potrzeba pokojowych rozwiązań.
Tylko dzięki sensownemu łagodzeniu konfliktów uda się zarówno ochronić piękne gatunki ptaków i ich siedliska, jak i interesy rolników i innych osób wykorzystujących grunty obszarów Natura 2000.
Na podstawie:
Nilsson, Lovisa, et al. "Conservation success or increased crop damage risk? The Natura 2000 network for a thriving migratory and protected bird." Biological Conservation 236 (2019): 1-7.