Tradycyjne stare sady tworzą przeważnie drzewa silnie rosnące i wysokopienne o dużej rozpiętości koron i posadzone w szerokich rozstawach. Dla odmiany sady towarowe wyróżnia niskopienność, drzewa słabiej rosną, ale szybko wchodzą w fazę owocowania oraz posadzone są w niewielkich rozstawach. Odróżnia je również dobór odmian drzew owocowych. Obecnie nie sadzi się już sadów tradycyjnych, jednocześnie znikają one z krajobrazu. Resztki ich, tam gdzie przetrwały, są karczowane i zastępowane nowymi odmianami. Handel wielkotowarowy nie akceptuje dawnych odmian jabłek, więc stare odmiany bezpowrotnie znikają.
Stare polskie tradycyjne sady uważa się za ostoje bioróżnorodności. Charakteryzują się one znikomym (lub wręcz zerowym!) stosowaniem środków ochrony roślin, bujną roślinnością w podszyciu, udziałem oprócz drzew owocowych również krzewów typu porzeczka lub agrest. Korony drzew są rozłożyste a pnie drzew wysokie, przeważnie 1,5-1,8 m. Wysokość drzew dochodzi do 5-6 m. Odmienny charakter gospodarowania w sadach tradycyjnych powinien mieć wpływ na skład gatunkowy i ilościowy ptaków w porównaniu do sadów towarowych. Postępujący ubytek powierzchni starych sadów tradycyjnych skłania do podjęcia badań określających ich rolę w kształtowaniu awifauny. W Wielkiej Brytanii od roku 2007 tradycyjne sady zakwalifikowano do chronionych siedlisk priorytetowych.
W naszym kraju mamy obszar zwany grójecko-wareckim, prawdziwe zagłębie sadownicze, nazywany też największym sadem Europy, a który zajmuje powierzchnię ok. 1,5 tys. km2. Właśnie na tym terenie, w okolicach Mogielnicy Sławomir Chmielewski przeprowadził badania ptaków zamieszkujących sady, a ich wyniki właśnie opublikowano w specjalistycznym czasopiśmie Polish Journal of Environmental Studies (darmowy PDF pracy dostępny tutaj - kliknij).
W roku 2013 na obszarze tradycyjnego sadu o powierzchni 1 ha znaleziono łącznie aż 82 gniazda ptaków, a dla 68 gniazd (tych wybudowanych całkowicie) ustalono gatunek ptaka oraz określono efekt lęgu. W sadzie gniazdowało 10 gatunków ptaków: śpiewak, kos, kwiczoł, zięba, kulczyk, modraszka, makolągwa, grzywacz, trznadel, krętogłów. Najliczniej gniazdował śpiewak i kos (po 8 par/ha). Wyniki z sadu tradycyjnego pod Mogielnicą porównano z danymi zebranymi w roku 2007 i ponownie w 2008 w sadach położonych w Brzuminie i w Czersku - 9 ha. W porównywanych sadach stwierdzono także 10 gatunków ptaków lęgowych. W sadach w Brzuminie i Czersku nie wykazano jednak żadnego dziuplaka, co uzasadniał wiek sadu i brak dziupli. Liczba gniazd zakładanych w sadzie tradycyjnym była dwa razy większa niż w starym sadzie towarowym i prawie dziewięć razy większa niż w młodym towarowym. Sugeruje to, że czynnikiem ograniczającym zakładanie gniazd w sadzie przez niektóre gatunki jest wiek drzew. We wszystkich trzech typach sadów gatunkiem dominującym był kwiczoł.
W związku z brakiem aktualnych krajowych danych o sukcesie lęgów omawianych gatunków w sadach, do porównań wykorzystano badania wykonane na początku lat 1980. w sadzie pod Poznaniem. Efektywność lęgów pod Mogielnicą była podobna do podanej i wyniosła dla ptaków wijących gniazda otwarte 26,9%, pomimo, że w latach 1980. stosowano wiele środków o niskiej klasie toksyczności i o udowodnionej śmiertelności. Wyjątek stanowiła zięba, która w starym sadzie towarowym osiągnęła niewielki sukces lęgowy (5 do 25%), przeciwnie niż w sadzie tradycyjnym pod Mogielnicą, gdzie wyniósł on aż 67%.
Zaskakujące było wysokie zagęszczenie ptaków gniazdujących w sadach w porównaniu do innych siedlisk przyrodniczych. Sady jako monokultury wyróżnia ubóstwo gatunków lęgowych, kilkakrotnie mniej niż w wymienionych wcześniej bogatych siedliskach typu łęgi lub parki miejskie. Ubogi skład awifauny sadów uzasadnia monokulturowy typ uprawy, brak podszytu, skąpe runo często koszone. W starych sadach, późno owocujących, dawniej charakterystyczne było sadzenie w rzędach krzewów porzeczek i agrestu. Wówczas w składzie gatunków lęgowych pojawiały się gatunki związane z krzewami takie jak dzwoniec, cierniówka, makolągwa, piegża a także zasiedlał je trznadel, gąsiorek, szczygieł i kulczyk.
Ponadto warto podkreślić, że sady zwłaszcza tradycyjne z wyższymi drzewami i pozostającymi na nich niezebranymi owocami, są doskonałym siedliskiem dla ptaków zimą!
Chrońmy stare sady!
Literatura dodatkowa:
Myczko, Ł., Rosin, Z. M., Skórka, P., Wylegała, P., Tobolka, M., Fliszkiewicz, M., ... & Tryjanowski, P. (2013). Effects of management intensity and orchard features on bird communities in winter. Ecological Research, 28, 503-512.
Wiacek, J., & Polak, M. (2008). Bird community breeding in apple orchards of central Poland in relation to some habitat and management features. Pol J Environ Sci, 17, 951-956.
