Początek września i koniec letnich upałów to idealna pora na wycieczki za miasto. Pieszo, rowerem, autobusem, samochodem - warto poszukać zbliżającej się jesieni na łonie przyrody.
Podczas niedzielnej wyprawy, poczułam się zmęczona długim marszem pomiędzy polami i do tego bardzo głodna. Usiadłam wygodnie pod kępą drzew i wyciągnęłam prowiant. Delektując się smakiem ulubionej kawy, zaczęłam myśleć skąd się wzięły te zbiorowiska drzew i krzewów wśród pól. Doszłam do wniosku, że rosną tu nieprzypadkowo. Czemu służą zadrzewienia śródpolne? Postanowiłam przeanalizować temat.
KTO WPROWADZIŁ ZADRZEWIENIA ŚRÓDPOLNE
Mówiąc o zadrzewieniach śródpolnych należy wspomnieć polskiego generała, prekursora pracy organicznej i wybitnego działacza gospodarczego, który żył na przełomie XVIII i XIX wieku - Dezydera Adama Chłapowskiego (herbu Dryja). To właśnie Dezyderemu Chłapowskiemu przypisuje się wprowadzenie sieci zadrzewień śródpolnych i pasów wiatrochłonnych. Miało to miejsce w latach dwudziestych XIX wieku. Zadaniem zadrzewień śródpolnych było nie tylko wzbogacenie krajobrazu, ale także pozytywny wpływ na wzrost plonów. Pierwsze zadrzewienia Chłapowski wprowadził we własnym majątku, znajdującym się w Turwi, koło Kościana.
CZYM SĄ ZADRZEWIENIA ŚRÓDPOLNE
Zadrzewianie śródpolne to element krajobrazu rolniczego, tworzony przez człowieka w celu ograniczenia erozji gleby. Powstaje w wyniku kolonizacji terenów przez drzewa i krzewy, przez sadzenie jedno- lub wielogatunkowych zadrzewień lub z reliktów naturalnej roślinności leśnej, zebranej w formie enklaw lub tworzone z roślin drzewiastych występujących w okolicy. Większość gatunków roślin w zadrzewieniach można spotkać w lesie lub na jego obrzeżu, np. drzewa (lipy, klony, dęby, topole, jesiony, wierzby, brzozy, graby, olchy, grusze pospolite, wiśnie, świerki, sosny), jak i krzewy (tarnina, głóg, trzmielina, bez czarny i koralowy, derenie, kalina, czeremcha) oraz rośliny zielne (zawilec gajowy, kuklik pospolity, jasnota plamista, przytulia czepna, chmiel zwyczajny). Fauna zadrzewień składa się z gatunków należących do różnych środowisk, np. ptaki (sowa uszata, dzięcioł zielony, sikora modra, słowik szary, kuropatwa, sroka, pokrzewka cierniówka i inne), ssaki (orzesznica, ryjówka aksamitna, łasica łaska, jeż europejski, mysz zaroślowa, zając szarak, kuna domowa) i różne gatunki owadów.
(Definicja podana według: ekologia.pl)
ROLA ZADRZEWIEŃ ŚRÓDPOLNYCH
Podstawowym znaczeniem zadrzewień śródpolnych jest przeciwdziałanie wietrznej i wodnej erozji gleby. Pasy drzew i krzewów, rosnące w poprzek stoków, zmniejszają erozję wodną, a rosnące prostopadle do kierunku wiatrów - erozję wietrzną.
Zadrzewienia śródpolne poprzez osłabienie siły wiatru (hamowanie), przeciwdziałają wyleganiu upraw oraz chronią ludzi, inwentarz i zabudowania przed wychładzającym działaniem wiatru. Są w stanie ograniczyć szkodliwe działanie wiatru nawet o 70%. Kolejne funkcje zadrzewień śródpolnych związane z klimatem to: modyfikacja opadów, wpływ na temperaturę powietrza (zmniejszają dobowe wahania temperatury) i gleby (ograniczają przemarzanie gleby) oraz ograniczenie parowania (strata wody poprzez parowanie może zostać zmniejszona nawet do ok. 25%). Zadrzewienia śródpolne zwalniają tempo topnienia śniegu (o ok.5%), a to przyczynia się do pozostawania większej ilości wody w glebie i zmniejsza ryzyko powodzi. Oprócz zmniejszenia parowania, do funkcji wodochronnej zadrzewień śródpolnych należy także zmniejszenie spływu powierzchniowego i przeciwdziałanie chemicznemu i biologicznemu zanieczyszczeniu wód. Zadrzewienia śródpolne są schronieniem przed słońcem dla pasącego się bydła.
Niezwykle ważną funkcją zadrzewień śródpolnych jest ich rola biocenotyczna. Zadrzewienia są miejscem bytowania i gniazdowania oraz żerowisk ptaków i ssaków. Często rzadkich, czy chronionych gatunków. Wśród zadrzewień śródpolnych zamieszkują i rozmnażają się owady niezbędne do zapylania roślin uprawnych.
Ważną, a rzadko wspominaną funkcją zadrzewień jest rola sanitarno-higieniczna, która polega na zatrzymywaniu rzez nie zanieczyszczeń pyłowych, toksycznych gazów oraz nieprzyjemnych zapachów pochodzących np. z ferm hodowlanych.
Zadrzewienia śródpolne mogą spełniać także funkcję techniczną: stanowić odgrodzenie terenu, zasłaniać miejsca takie jak składy śmieci, sygnalizować skrzyżowania dróg i umacniać skarpy.
Jako rolę produkcyjną zadrzewień śródpolnych klasyfikuje się produkcję drewna opałowego oraz produkcję użytków niedrzewnych. Zadrzewienia śródpolne mogą być także dostawcami owoców, liści użytkowych, pożytków pszczelich i ziół.
Zadrzewienia śródpolne pełnią również funkcję, którą można nazwać społeczno - użytkową. Polega ona na urozmaiceniu i upiększeniu krajobrazu (funkcje estetyczne). Możemy także wymienić funkcje kulturowe i wychowawczo - dydaktyczne.
Zadrzewienia śródpolne mogą być ponadto wykorzystywane w renaturyzacji łąk (renaturyzacja - proces przywrócenia środowisku stanu naturalnego, możliwie bliskiego stanowi pierwotnemu sprzed wprowadzenia w nim zmian przez człowieka), ochrony gleb i wód oraz stworzenia stref buforowych i ostoi dla rzadkich zwierząt i roślin, a nawet całych ekosystemów. Zadrzewienia mogą również przeciwdziałać przemieszczaniu się nawozów i środków ochrony roślin do wód. Stanowią także korytarze ekologiczne, pomocne w wędrówkach zwierząt.
FORMY STOSOWANYCH ZADRZEWIEŃ ŚRÓDPOLNYCH
Sposoby nasadzeń zadrzewień śródpolnych sklasyfikowano na: pojedyncze (drzewa lub krzewy rosnące pojedynczo), rzędowe (drzewa lub krzewy rozmieszczone liniowo, np. wzdłuż dróg), pasowe (kilkurzędowy pas drzew lub krzewów o szerokości 20 m, np. wzdłuż rzeki), grupowe (skupisko drzew i krzewów o powierzchni większej niż 0,02 ha, np. na pastwisku), kępowe (drzewa lub krzewy umieszczone na powierzchni 0,02 ha do 0,1 ha, np. remizy śródpolne) i powierzchniowe (zadrzewienia, które nie są lasem, a zajmują powierzchnię powyżej 0,1 ha).
PRAKTYCZNIE
Przy zakładaniu i pielęgnacji zadrzewień śródpolnych należy pamiętać o kilku zasadach:
- Zalecany stopień zadrzewień to 10 drzew na 1 ha.
- Wskazanym jest zakładanie zadrzewień wytyczonych ciekami wodnymi oraz jako miedze.
- Najlepiej drzewa i krzewy sadzić ażurowo - przy takim nasadzeniu pochłaniają wiatr, a nie odbijają go. Najskuteczniejszymi są zadrzewienia 2 i 3 piętrowe.
- Zadrzewienia śródpolne powinny składać się z gatunków, które nie są żywicielami pośrednimi dla chorób i szkodników roślin uprawnych (np. szakłak, trzmielina, głóg).
Tabela 1
Gatunki drzew i krzewów zalecane do zadrzewień na gruntach ornych:
| Gleby suche i piaszczyste | Gleby średniozwięzłe | Gleby ciężkie |
| Jarząb pospolity Brzoza brodawkowata Lipa drobnolistna Grab pospolity Grusza pospolita Bez koralowy Róża dzika |
Dąb szypułkowy Dąb bezszypułkowy Jarząb pospolity Brzoza brodawkowata Modrzew europejski Klon zwyczajny Klon jawor Wierzba biała Lipa drobnolistna Klon polny Wiąz szypułkowy Grusza pospolita Leszczyna pospolita Dereń świdwa Śliwa tarnina Głóg jednoszyjkowy Róża dzika Topola biała |
Dąb szypułkowy Jarząb pospolity Brzoza brodawkowata Dereń właściwy Klon zwyczajny Klon jawor Wierzba biała Lipa szerokolistna Klon polny Wiąz szypułkowy Grusza pospolita Dereń świdwa Śliwa tarnina Głóg jednoszyjkowy Róża dzika Topola biała |
Tabela 2
Gatunki, których sadzenia należy unikać w sąsiedztwie następujących upraw:
| czeremcha zwyczajna | zboża |
| głóg jedno i dwuszyjkowy | marchew |
| trzmielina pospolita | bób, buraki |
| jaśminowiec wonny | buraki |
| kalina koralowa | buraki |
| wierzba biała | koper, marchew, pietruszka (nasienniki) |
| wiąz szypułkowy | porzeczki |
| szakłak zwyczajny | owies, ziemniaki |
| berberys zwyczajny | zboża |
| kolcowój szkarłatny | ziemniaki |
| gatunki z rodziny różowatych | sady |
WYMIERNE KORZYŚCI
Według niektórych źródeł zadrzewienia śródpolne przyczyniają się do wzrostu plonu: zbóż o 5-20%, buraków cukrowych o 5-10%, ziemniaków do 20%, a warzyw w specyficznych warunkach nawet do 50%.
Pijąc ostatni łyk ciepłej kawy, wypatruję wśród rozciągających się pól pierwszych kolorowych liści na drzewach. Mam nadzieję na utrzymanie istniejących zadrzewień śródpolnych, a nawet ich większą popularność.
